1-dekabr – qoraqalpoq tili kuni. Qoraqalpoq xalqi va tili tarixiga nazar tashlaymiz

1-dekabr qoraqalpoq tili kuni sifatida nishonlanadi. Ushbu sana munosabati bilan bloger va tilshunos Eldar Asanov qoraqalpoq xalqi va tili haqida qiziqarli faktlarni keltiradi.

1) Qoraqalpoq tili oltoy oilasi, turkiy tillar guruhi, qipchoq shoxobchasi, sharqiy qipchoq tillarining no‘g‘ay tarmog‘iga kiradi. Unga eng yaqin qarindosh tillar – qozoq va no‘g‘ay tillari;

2) No‘g‘ay tillarining kelib chiqishi Oltin O‘rda davlati parchalanib ketganidan so‘ng shakllangan No‘g‘ay O‘rdasi bilan bog‘liq. O‘rda Chingizxonning o‘g‘li – Jo‘jining nabirasi No‘g‘ayxon sharafiga atalgan edi. Jo‘ji ulusining bu qismida mang‘it urug‘i ko‘pchilikni tashkil etgani bois ba’zan u manbalarda Mang‘it yurti deb ham ataladi;

3) No‘g‘ay O‘rdasining asoschisi Yedigey o‘zbek hisoblanadi. Mang‘it urug‘idan chiqqan bu sarkarda chingiziy xonlar qo‘lida tumanboshi bo‘lib xizmat qiladi. 1392-yilda u mang‘itlar ulubeyiga – rahbariga aylanadi. Yedigey o‘zbek 1396–1411-yillarda Oltin O‘rdani soxta chingiziylar xonlar orqali boshqaradi va o‘z ulusining mustaqil davlatga aylanishiga imkon yaratib beradi. Yedigey qoraqalpoqlarning milliy qahramoni hisoblanadi;

4) 1465-yilda qozoqlar o‘zbeklardan ajralib chiqib, Kereyxon va Jonibek Sulton boshchiligida Mo‘g‘ulistonga ko‘chadi. O‘zbek xoni Abulxayrxonning vafotidan so‘ng ular Oltin O‘rdaga qaytib, Shayboniyxonni mag‘lub etadi va uni Movarounnahrga chiqarib yuboradi. Shundan so‘ng o‘zbeklar Movarounnahrga yoppasiga ko‘cha boshlaydi, Dashti Qipchoq hududlari esa qozoqlar izmiga o‘tadi;

5) Mintaqaning kichik xalqlari qozoqlar tomonidan bo‘ysundirilib, sekinlik bilan assimilyatsiya qilinadi. Qoraqalpoqlar ham qozoqlar bilan kurash olib boradi. Qozoqlarning Kichik juzi – olchinlar – assimilyatsiya qilingan xalqlardan iborat. Bu juz uchta katta qabiladan iborat: alimuli – no‘g‘aylar, boyuli – boshqirdlar, jetiru – qoraqalpoqlar;

6) XVII asr o‘rtalarigacha Sirdaryoning o‘rta oqimida yashagan qoraqalpoqlar qozoqlar hujumidan qochib, XVIII asr o‘rtalariga qadar Sirdaryo janubidagi Jangadaryoga ko‘chib o‘ta boshlaydi. Ular Xiva xonligiga tegishli hududlarga ko‘chib keladi. Xiva xonlari qoraqalpoqlarga yer ajratib, ularni o‘z tabaalari sifatida qabul qiladi. Qoraqalpoqlar Xivaga soliq to‘lash barobarida askar ham yetkazib beradi;

7) Yuqorida qoraqalpoqlarning qozoqlar va no‘g‘aylar bilan yaqinligi haqida gapirdik. Qoraqalpoqlarning o‘zbeklar bilan aloqalari ham chuqur tarixga ega. Qoraqalpoqlar Xiva xonligi hududiga ko‘chib kelganida davlat shimolida, Orol bo‘yida ko‘chmanchi o‘zbeklarning katta guruhi yashar edi. Ularning kattagina qismi qoraqalpoqlar bilan qo‘shilib ketadi. O‘z navbatida, qoraqalpoqlarning bir qismi Xivaning o‘troq hududlariga, Samarqand atrofiga va Qo‘qon xonligiga ko‘chib o‘tadi. Samarqand va Qo‘qon atrofida bugungi kunga qadar qoraqalpoqlar yashaydi, lekin ular o‘zbeklashib ketgan;

8) Umuman, XX asr boshiga qadar O‘rta Osiyo xalqlari orasidagi etnik chegaralar aniq bo‘lmagan, shu bois o‘zbek urug‘lari osonlikcha qoraqalpoqlar tarkibiga, qoraqalpoq urug‘lari o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilib ketavergan. Shu bois milliy chegaralanish jarayonida bugungi Qoraqalpog‘iston hududida yashovchi qabilalar vakillari so‘rov payti o‘zini goh o‘zbek, goh qoraqalpoq deb atagan;

9) O‘zbeklar va qoraqalpoqlarni yaqinlashtiradigan yana bir jihat qabila-urug‘chilikdagi umumiylikdir. Qoraqalpoqlar Mang‘it yurtidan kelib chiqqanini aytdik. Mang‘itlar o‘zbeklar tarkibidagi eng katta urug‘ hisoblanadi. Bundan tashqari, Xorazm qo‘ng‘irotlar ham qoraqalpoqlar, ham o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilgan. O‘zbek va qoraqalpoq qo‘ng‘irotlari strukturasi va kelib chiqishi jihatidan yaqin qarindosh hisoblanadi;

10) XX asrga qadar O‘rta Osiyoda adabiy til tushunchasi hozirgidan boshqacharoq qabul qilingan. O‘zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar bir-birini etnos yoki qabilaga qarab ajratganiga qaramay, tilini yagona turkiy til deb bilgan va yozishda chig‘atoy tilidan foydalangan. Alisher Navoiy davrida shakllangan bu adabiy tilni mintaqaning barcha turkiy xalqlari o‘z yozma tili deb qabul qilgan. XVIII asrdan yetishib chiqa boshlagan qoraqalpoq ziyolilari – Jiyan jirov, Kunxo‘ja Ibrohim o‘g‘li, Berdaq va boshqalar Xiva madrasalarida o‘qib, qoraqalpoq tilida ilk yozma matnlarni yarata boshlagan. Lekin ular yozgan bu yozma matnlar amalda qoraqalpoq xalq shevasi elementlariga ega chig‘atoy tili edi;

11) XX asr boshigacha qoraqalpoq ziyolilari – shoir-yozuvchilar, eshon-xo‘jalargina yozuvdan foydalangan. 1924-yilda qoraqalpoqlar uchun arab yozuviga asoslangan 28 harfdan iborat alifbo ishlab chiqiladi. O‘sha yil noyabrida shu yozuv asosida qoraqalpoq tilidagi ilk gazeta – “Yerkin Qaraqalpaqstan” chop etiladi. Alifboni hamda ilk darsliklarni yaratishda qoraqalpoq ma’rifatparvari Sayfulg‘abit Majitov muhim o‘rin tutadi;

12) 1928-yilda, SSSR hududidagi barcha turkiy xalqlar singari, qoraqalpoqlar ham lotin yozuviga o‘tadi. Qoraqalpog‘iston muxtor viloyati hukumati yil oxirida 32 harfdan iborat yangi yozuvni qabul qiladi. 1940-yil 18-iyulda qoraqalpoq tili kirill yozuviga o‘tkaziladi. 1942-yil 1-yanvariga qadar bu yozuvga to‘liq o‘tiladi. Qoraqalpoq yozuvi 1994-yilda qaytadan lotin alifbosiga o‘tkaziladi;

13) Qoraqalpoq tili no‘g‘ay tillari tarkibiga kirishi yuqorida aytilgan edi. Bu tillarning boshqa turkiy tillardan asosiy farqi shundaki, XVII asrda ularda “sh” tovushi tushib qolib, “s”ga aylangan. Lingvistik kompensatsiya qonuniyatiga muvofiq, “ch” tovushi “sh”ga o‘tib, fonetik siljishning o‘rnini to‘ldirgan. Shu bois qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay tillarida “qashqir” “qasqir”, “qush” “qus”, “chiroq” “shiraq” deb aytiladi;

14) Qoraqalpog‘iston endi O‘zbekiston tarkibiga qo‘shilgan paytlarda qoraqalpoqcha nomlarni o‘zbekchalashtirishda yuqoridagi qonuniyat inobatga olingan. Shuning uchun shahar va tuman nomlari o‘zbekchalashtirilgan: “Shumanay” – “Chumanoy”, “Shimbay” – “Chimboy”. Hozir bu qonuniyat inobatga olinmaydi, shu bois qoraqalpoqcha nomlarni o‘zbek tiliga o‘tkazishda xatolarga yo‘l qo‘yiladi. Masalan, mashhur arxeologik yodgorlik – Jambasqala nomi O‘zbekiston tarixi darsliklarida Jombosqal’a deb beriladi, aslida Yonboshqal’a bo‘lishi kerak;

15) Qoraqalpog‘istondagi Qanliko‘l tumani, ko‘pchilik o‘ylaganiday, “qon” so‘zi bilan bog‘liq emas. Tumanning to‘g‘ri nomi – Qang‘liko‘l; qang‘li – turkiy urug‘ nomi;

16) Qoraqalpoq tili fonetikasi va grammatikasi jihatidan qozoq va no‘g‘ay tillariga yaqin bo‘lishiga qaramay, lug‘at jihatidan o‘zbek tiliga yaqindir. Birinchidan, bir necha asrlik qo‘shnichilik lug‘at umumiyligiga olib kelgan. Ikkinchidan, XVIII asrdan boshlab avval Xiva madrasalari qoraqalpoq ziyolilariga ta’sir o‘tkazgan. XX asrda esa O‘zbekiston tarkibida istiqomat qiluvchi qoraqalpoqlar o‘zbek tilining ta’sirini his etib kelmoqda;

17) “Qoraqalpoq” etnonimi, ko‘rinib turibdiki, bu xalqqa xos bosh kiyimidan olingan. Turkiy xalqlar orasida xuddi shunday nomga ega boshqa xalqlar ham bor. Masalan, o‘rta asr rus solnomalarida “chyornie klobuki” – “qora qalpoqlilar” nomli xalq tilga olinadi. Bundan tashqari, bugungi kunda Eron shimolida va Ozarbayjonning Qozoq tumanida qorapapoq nomli elat yashaydi. Ba’zilar ularni alohida xalq deb bilsa, ba’zi tadqiqotchilar ozarbayjonlarning bir qabilasi hisoblaydi;

18) Qoraqalpoqlar ko‘chmanchi xalq sifatida butun dunyoga tarqalib ketgan. 2 mingdan ortiq qoraqalpoq Afg‘onistonda istiqomat qiladi. Turkiyada, Qozog‘istonda va Rossiyada ham qoraqalpoqlar bor.