4-noyabr – O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tashkil topgan kun

1943-yilning ushbu sanasida yurtimizning eng oliy ilmiy muassasasi – O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tashkil etilgan edi. Ikkinchi jahon urushi eng avj pallasida bo‘lishiga qaramay, o‘sha yillari, matematik olim Toshmuhammad Qori-Niyoziy boshchiligida yurtimizning eng kuchli olimlarini va ilmiy dargohlarini birlashtiruvchi ushbu oliy akademik tashkilot, Toshkentda o‘z faoliyatini boshlagan.

Aslini olganda, Fanlar akademiyasi tarixi undan-da avvalroqdan boshlanadi. Chunonchi, 30-yillarda Respublikada faoliyat yuritayotgan 50 dan ziyod turli ilmiy tadqiqot muassasalarining boshini birlashtirish va ilmiy ishlanmalarning yagona muvofiqlashtirilgan boshqaruvini tashkil qilish maqsadida, 1932-yilda hozirgi fanlar akademiyasining o‘tmishdoshi – Respublika Fan qo‘mitasi tashkil qilingan. O‘shanda, Fan qo‘mitasi rahbarligiga atigi 27 yoshli adabiyotshunos olim Otajon Hoshimov saylangan. Fan qo‘mitasi ilk tashkil qilingan vaqtda uning tarkibiga Kitob astronomik rasadxonasi, Samarqand seysmologik stansiyasi, Geliotexnika laboratoriyasi, Davlat kutubxonasi va kitob palatasi kirgan. O‘shandayoq, Fan qo‘mitasi oldiga, yaqin kelajakda O‘zbekiston Fanlar akademiyasini tuzish vazifasi qo‘yilgan edi.

Keyingi yillarda olib borilgan izchil ilmiy va tashkiliy ishlar natijasi o‘laroq, oradan atigi 11 yil o‘tib, ya’ni, 1943-yilning 27-sentabrida, Toshkentda O‘zbekiston Fanlar akademiyasini tashkil qilish haqida qaror qabul qilingan. Akademiyaning ochilishi o‘sha yilning 4-noyabr sanasida tantanali ravishda tashkillangan. O‘shanda, Fanlar akademiyasi tarkibiga 10 ta ilmiy tadqiqot institutlari birlashgan edi. Dastlabki paytdayoq, Fanlar akademiyasida 100 nafardan ziyod fan doktori va fan nomzodlari faoliyat ko‘rsatgan. Fanlar akademiyasining birinchi Prezidenti yuqorida aytilganidek, Qori-Niyoziy bo‘lgan bo‘lsa, shuningdek, uning haqiqiy a’zolari sifatida yozuvchilardan G‘ofur G‘ulom, Oybek (Muso Toshmuhammedov), fizik olim Sulton Umarov, biolog Rixard Shryoder, matematiklar Vsevolod Romanovskiy va Toshmuhammad Sarimsoqov, shuningdek, etnograf olim Mixail Andreev, irrigatorlar Askochenskiy va Poslavskiylar bo‘lishgan.

Aytish joizki, hali qatag‘on sharpasi ketmagan o‘sha 40—50 yillarda, jamiyat hayotining hamma jabhasida bo‘lgani singari, Fanlar akademiyasida ham barcha narsani Stalin nomi bilan bog‘lash, sof ilmiy mazmunga ega ishlardan ham ideologik kontekst yasash zarurati singari ilmga zid talablar qurshovida ishlashga majbur bo‘lishgan. Ziyoli qatlam hali hamon tahdid ostida yashashga majbur edi. Shunga qaramay, Fanlar akademiyasi, o‘z ilmiy salohiyati va ayniqsa, uning asosi bo‘lgan kuchli intellektual kadrlarni saqlab qola oldi.

Mustaqillikkacha bo‘lgan yillarda Fanlar akademiyasining faoliyatida yadro fizikasi va Quyosh fizikasi, paxtachilik, irrigatsiya va kimyo fanlari sohalarida katta ishlar qilindi. O‘sha yillari akademiyaga Toshmuhammad Sarimsoqov, Tesha Zohidov, Habib Abdullayev, Ubay Orifov, Obid Sodiqov, Po‘lat Habibullayev va Mahmud Salohiddinovlar rahbarlik qilishgan. Bu davrda Fanlar akademiyasiga qarashli ilmiy tadqiqot institutlarida yarimo‘tkazgichlar fizikasi, kosmik nurlar, qattiq jism fizikasi, paxtachilik, geliotexnika, kriogenika, organik va noorganik kimyo va boshqa qator fan sohalarida salmoqli yutuqlar qo‘lga kiritilgan.

Mustaqillikning dastlabki yillarida, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining ilk Prezidenti matematik olim, fizika-matematika fanlari doktori, akademik Mahmud Salohiddinov bo‘ldi. Keyingi yillarda esa, Jo‘ra Abdullayev (texnika fanlari doktori), To‘xtamurod Jo‘rayev (fizika-matematika fanlari doktori), Tohir Oripov (biologiya fanlari doktori) va Shavkat Solihovlar (bioorganik kimyo) akademiyaga rahbarlik qilishdi. Hozirda, 2017-yildan buyon Respublikamiz Fanlar akademiyasiga fizik olim, fizika-matematika fanlari doktori, akademik Behzod Yo‘ldoshev rahbarlik qilib kelmoqda (Behzod Yo‘ldoshev avval ham, 2000-2005 yillarda Fanlar akademiyasiga rahbarlik qilgan).

Hozirda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibida 95 nafar haqiqiy a’zo faoliyat ko‘rsatmoqda. Akademiya tarkibida fizika-matematika va texnika fanlari bo‘limi; tabiiy fanlar bo‘limi, hamda ijtimoiy gumanitar fanlar bo‘limlari mavjud bo‘lib, ular o‘z ichiga qator ilmiy-tadqiqot muassasalari, institutlar va muzeylarni qamrab olgan. Akademiyaning uchta mintaqaviy bo’limi – Qoraqalpog‘iston, Xorazm Ma’mun akademiyasi va Navoiy mintaqaviy bo’limlari mavjud.

O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibiy muassasalarida so‘ngi yillarda erishilgan salmoqli ilmiy-texnik yutuqlar borasida so‘z borganda, qator yangi turdagi radiopreparatlar yaratilgani, yuqori sifatli aviatsiya yoqilg‘isi, paxtaning yangi navlari, mineral o‘g‘itlarning yuqori samarador turlari olinganini e’tirof etish mumkin. Akademiya qoshida 20 ta ilmiy nashrlar chop etilmoqda.

Bugun, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi o‘zining 76 yilligini nishonlamoqda. Shu munosabat bilan, yurtimizning eng yuqori ilmiy-intellektual dargohi bo‘lmish ushbu muassasa jamoasini, qolaversa, ilm-fan sohasida faoliyat yuritayotgan barcha olim va izlanuvchilarni tabriklaymiz. Akademiya O‘zbekiston uchun yuksak ilmiy yutuqlar va intellektual salohiyatli kadrlar generatori bo‘lib xizmat qilaversin!