Sovet qo‘shinlari tomonidan qonga botirilgan “Praga bahori”. O‘shanda nima bo‘lgan edi?

“Daryo” kolumnisti G‘ayrat Yo‘ldosh Chexoslovakiya tarixidagi eng qonli kunlar bo‘lmish “Praga bahori” voqealarini esga oladi.

Ikkinchi Jahon urushida fashistlar ustidan qozonilgan g‘alabaning asosiy sababchisi bo‘lgan SSSR urushdan so‘ng butun Sharqiy Yevropada kommunistik tuzumlar yaratdi. 1944-yilda urush SSSR hududidan Sharqiy Yevropa mamlakatlariga ko‘char ekan, bu hududda yashaydigan polyaklar, ruminlar, chexlar, slovaklar, bolgarlar, vengrlar, serblar, xorvatlar, boshnoqlar, albanlar o‘zlarini fashistlar zulmidan ozod qilayotgan sovet armiyasini xursandlik va minnatdorlik bilan kutib oldi. So‘ng ular fashistlarga qarshi birgalikda jang qildi. O‘shanda bir kelib o‘rnashib olgan SSSR ularning boshiga balo bo‘lib, kulfatlar yog‘dirishini xayollariga ham keltirmagan edi bu xalqlar.

Urush tugashi ortidan Sharqiy Yevropadagi aksariyat mamlakatlarda zudlik bilan SSSR ko‘magida kommunistik partiyalar tuzildi va hokimiyatga keltirildi. Ammo bu mamlakatlarning oddiy aholisiga sodir bo‘layotgan voqealar yoqmayotgan edi. Chunki ular yomg‘irdan qutulib, do‘lga tutilayotganini bilib turgan edi. O‘shanda ularning qo‘llaridan hech narsa kelmadi va aksariyat davlatlarda kommunistik tuzumlar o‘rnatilib, ular SSSRga qaram bo‘lib qoldi.

SSSR va kommunistik tuzumga qarshi birinchi ko‘tarilish 1956-yilda Vengriya poytaxti Budapeshtda bo‘ldi: poytaxt aholisi kommunistik tuzumga qarshi bosh ko‘tardi. O‘shanda “boshqalarning ko‘zini moshday ochib qo‘yish uchun” Budapeshtda Vengriya kommunistik usulda boshqarilishiga qarshi bo‘lganlar namoyishi kuch bilan bostirildi. Ko‘plab odamlar halok bo‘ldi.

Oradan yillar o‘tib, 1968-yilda endi chexlar bosh ko‘tardi. Yo‘q, chexlar avvaliga tinchgina islohotlar yo‘li bilan kommunistik tuzumdan voz kechmoqchi bo‘ldi. Lekin Moskva bunga yo‘l qo‘ymadi.

Quyida o‘sha voqealar haqida so‘z yuritiladi.

1968-yil, 5-yanvar. Chexoslovakiyada rahbar almashdi. Mamlakat kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi birinchi kotibi etib Aleksandr Dubchek tayinlandi.

Aprel oyiga kelib Dubchek yonidagi ishonchli odamlar bilan Chexoslovakiyada siyosiy, madaniy va davlat boshqaruvida islohotlar o‘tkazish rejasini e’lon qildi.

Islohotlarga ko‘ra, Chexoslovakiyada inson huquqlari himoyasini kuchaytirish, matbuotni erkinlashtirish, OAV faoliyatida davlat nazorati va rolini kamaytirish, bir partiyaviylikdan ko‘p partiyaviy boshqaruvga o‘tish kabi bir qator demokratik o‘zgarishlar qilinishi ko‘zda tutilgan edi.

Ammo o‘sha paytda sotsialistik lagerga xo‘jayin bo‘lgan va AQSh boshliq kapitalistik dunyo bilan keskin raqobat qilib turgan rasmiy Moskvaga Chexoslovakiyaning yangi rahbari e’lon qilgan islohotlar dasturi tom ma’noda umuman yoqmadi. Sababi, Moskva bu islohotlar ortidan Chexoslovakiyani o‘z ta’sir doirasidan chiqib ketishidan qo‘rqdi. Chunki ungacha bir paytlar Yugoslaviya va Avstriya xuddi shunday islohotlar o‘tkazib, oxirida SSSRga ortini o‘girgandi. Moskva Duchek ham islohotlar bahonasida Chexoslovakiyani sotsialistik lager ta’siridan olib chiqib ketadi degan gumonga boradi. Buning ustiga, islohotlarda “erkin matbuot”, “OAVda davlat nazoratini kamaytirish”, “ko‘ppartiyaviylik” kabi tashabbuslar ham bor edi va ular Moskvani xavotirga solardi.

Shundan so‘ng SSSR Chexoslovakiya rahbariyatiga bir oshkora, bir pinhona “la’nati islohotlar”dan voz kechish haqida “maslahat” berdi. Ammo Dubchek islohot haqidagi rejalarida qattiq turdi va ulardan voz kechmasligini ma’lum qildi. Mamlakat ziyolilari, shuningdek, oddiy aholi uni qizg‘in qo‘llab-quvvatlayotgan edi.

1968-yilning 15-iyulida SSSR boshliq sotsialistik lager davlatlari tomonidan NATOga qarshi o‘laroq tuzilgan Varshava shartnomasi tashkiloti Chexoslovakiya rahbari Dubchekka “mamlakatda antisotsialistik kayfiyat kuchayib borayotgani va, ahvol shu tarzda davom etsa, Chexoslovakiyaga harbiy blok qo‘shinlari kiritilishi ehtimoli yuqoriligi” haqida tahdid yo‘lladi. Sodda tilda aytganda, Dubchekka “jim yur, aks holda jazoyingni olasan” deyishdi.

Chexoslovakiya kompartiyasi javob xatida Varshava shartnomasi tashkilotining xavotirlari asossiz ekani va mamlakat boshlagan islohotlarda bardavom bo‘lishi haqida yozilgan edi. Dubchek mohiyatan Moskvaga “qo‘lingdan kelganini qil” deb oshkora javob bergan edi.

1968-yil 29-iyulga kelib Dubchek Brejnev va boshqa bir qator SSSR rahbarlari bilan Chyerna-nad-Tisou shaharchasida o‘tkazgan yashirin muzokaralarida SSSR qo‘shinlarini Chexoslovakiyadan olib chiqish hamda mamlakat ichki ishlariga aralashmaslik talabini qo‘ydi.

Bu mavzudagi so‘nggi muzokara 1968-yil 3-avgust kuni Bratislavada bo‘lib o‘tdi. Unda SSSR qo‘shinlarini Chexoslovakiyadan olib chiqib ketilishiga kelishildi.

Oz sonli qo‘shinlar Chexoslovakiya hududidan qo‘shni Vengriya va Polshaga olib chiqildi. Shundan keyin Varshava shartnomasi tashkiloti davlatlari Chexoslovakiya ishlariga harbiy aralashuv rejasini tuza boshladi.

1968-yil 20-avgust kuni SSSR, Polsha, GDR, Vengriya va Bolgariya harbiylaridan tashkil topgan qo‘shin Chexoslovakiya bilan imzolangan bitimni buzib, ushbu mamlakat hududiga bostirib kirdi. Sanoqli soatlarda 124 ming harbiydan iborat armiya Chexiya va Slovakiyaning muhim strategik obyektlarini egalladi.

Hodisa ortidan Dubchek zudlik bilan Chexoslovakiya kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi majlisini chaqirdi va Varshava shartnomasi tashkiloti harbiy bloki Chexoslovakiyani bosib olishiga qarshi qanday choralar ko‘rish mumkinligini muhokama qildi. So‘ng radioefir orqali fuqarolarga tinchlikni saqlash va joylardagi Varshava shartnomasi tashkiloti harbiylari bilan mojaro chiqarmaslikni so‘radi. Bir tomondan esa Brejnevga SSSR qo‘shinlari boshliq harbiy kuchlarni mamlakat hududidan olib chiqib ketishni talab qilib nota yubordi.

21-avgust kuni tonggi soat 4:30 da sovet qo‘shinlari bronotexnika va tanklar yordamida Chexoslovakiya kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi binosini o‘rab oldi.

Soat 10:00 da Dubchek, bosh vazir Chernik, parlament raisi Smrkovskiy, Milliy front rahbari Krigel va yana bir qator yuqori mansabli shaxslarni qo‘lga olib, BTRlarda aerodromga olib borib, Moskvaga olib ketishdi.

Ularni bir necha kun davomida Moskvada tutqunlikda ushlab turib, so‘ng 15 punktdan iborat, SSSR manfaatlari birlamchi inobatga olingan bayonnomaga imzo qo‘yishni taklif etishdi. Ammo Dubchek hujjatni imzolashga rozi bo‘lmadi. Shundan so‘ng Moskva Chexoslovakiya kommunistik partiyasi birinchi kotibi Dubchekni “sog‘ligi yomonlashgani uchun” lavozimdan ozod qilish hamda Gustak Gusevni uning o‘rniga tayinlash haqida Chexoslovakiya kommunistik partiyasi nomidan qaror e’lon qilib yubordi. 23-avgustda yangi qo‘g‘irchoq rahbar Gustak Gusev SSSR talab qilgan protokolni imzolab berdi. Shundan so‘ng Chexoslovakiyaning Moskvaga tutqun sifatida keltirilgan rahbarlari ortga qaytarildi.

Bayonnomada “Chexoslovakiya bir partiyaviy kommunistik tuzumdan voz kechmasligi”, “sotsializm yo‘lidan og‘ishmay to‘g‘ri borishi” va “bundan buyon Chexoslovakiya hududida sovet armiyasi joylashtirilishi” kabi og‘ir shartlar bor edi.

O‘shanda mamlakat rahbariyatini harbiylar KGB nazoratida Moskvaga olib ketgani haqidagi xabarni yashirincha faoliyat ko‘rsatayotgan radiolar orqali butun mamlakatga tarqatishdi. Shundan so‘ng mamlakat bo‘ylab norozilik namoyishlari boshlanib ketdi. Ayniqsa poytaxt Pragada ko‘plab insonlar sovet armiyasi okkupatsiyaga qarshi namoyishlarga chiqdi. Ko‘chalarga barrikadalar o‘rnata boshlashdi. Qurol o‘rniga Molotov kokteyli tayyorlab olishdi. O‘rtada to‘qnashuvlar boshlandi. Namoyishchilar sovet tanklariga qarata Molotov kokteyllarini ota boshladi.

Sovet armiyasi hech kimga rahm-shafqat qilmadi, yo‘lidan kim chiqsa, ezib yanchib ketaverdi. Umumiy hisobda tinch aholidan 150 ga yaqin kishi halok bo‘ldi. Minglab insonlar tan jarohati oldi. Praga ko‘chalarida hammayoq qip-qizil qon bo‘ldi.

Xalq to‘poloni asta-sekin tinchidi. Tankka qarshi musht bilan jang qilib bo‘lmasligini chexlar tushunib yetdi.

Oradan biroz o‘tib, Dubchekni Chexoslovakiya kommunistik partiyasi safidan o‘chirishdi va uy qamog‘iga tiqib qo‘yishdi. U 1985-yilda, SSSR taxtiga Mixail Gorbachyov kelib, oshkoralik va qayta qurish boshlanganida uy qamog‘idan ozod bo‘ldi va Chexoslovakiya ozodligi uchun harakat boshladi. Dubchek 1989-yilda Chexoslovakiya kommunistik tuzumdan qutilishida muhim rollardan birini bajardi. Aleksandr Dubchek 1992-yilda avtohalokat oqibatida halok bo‘ldi.

Kuni kecha Chexiya parlamenti 1968-yil, 21–22-avgust kunlari namoyishlarda ishtirok etgan va Varshava shartnomasi tashkiloti harbiylariga qarshi namoyishlarga chiqqan insonlarga “harbiy harakatlar ishtirokchi faxriysi” maqomini berish hamda 22-avgustni Umumxalq xotira kuni deb e’lon qilish haqidagi qonunni muhokama qilyapti. Agar u qabul qilinsa, Chexiyada 22-avgust Umumxalq xotira bayrami deb nishonlanadi va o‘sha taloto‘plarda qatnashgan shaxslarga “harbiy harakatlar ishtirokchi faxriysi” degan maqom beriladi. Nima bo‘lishidan qat’iy nazar, ushbu fojiali voqealar SSSRning asl yuzini tushunishga, nega Sharqiy Yevropada sovet o‘tmishiga bu qadar salbiy munosabatda bo‘lishlarini tushunish mumkin.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.