13 ёшга тўлмаган болага смартфон олиб берилса, у улғайганида хавотир, ёлғизлик ҳисси ва ҳатто ўз жонига қасд қилиш ҳақида ўйлаш эҳтимоли сезиларли даражада ортади. 163 та давлатдан йиғилган 100 мингдан ортиқ одам иштирок этган йирик халқаро тадқиқотни олиб борган муаллифлар шундай хулосага келди.
Тадқиқот натижалари Journal of Human Development and Capabilities журналида чоп этилди. Мақолада болаларнинг смартфонга эрта эга бўлиши уларнинг ҳали шаклланмаган психикасига жиддий зарар етказиши мумкинлиги айтилди.
Таҳлилларга кўра (тадқиқотда 18-24 ёш оралиғидаги ёшлар иштирок этган), бола смартфонга қанча эрта эга бўлса, кейинчалик руҳий саломатлигида муаммолар пайдо бўлиш эҳтимоли шунча юқори бўлади. Тадқиқот муаллифи, АҚШдаги Sapien Labs маркази профессори Тара Тягаражан шундай дейди:
“Энг жиддий оқибатлар 13 ёшдан ҳам аввалроқ смартфондан фойдалана бошлаганларда кузатилди. Айниқса, бу қизларда яққол сезилди: улар орасида хавотир, ҳақиқатдан узилганлик ҳисси ва баъзида суиқасд хаёллари кўпроқ учради”.
Ёшларнинг руҳий ҳолати Mind Health Quotitent (MHQ) индекси асосида баҳоланди. Бу индекс эмоционал, когнитив ва ижтимоий функциялар даражасини ўлчайди.
13 ёшидан бери смартфон ишлата бошлаганларда MHQ ўртача 30 баллни ташкил этган. 5-6 ёшида телефон ишлата бошлаганларда эса бу кўрсаткич деярли нолга тушган. Бу тафовут, айниқса, қизлар орасида яққол сезилган, жумладан, смартфондан 5-6 ёшда фойдалана бошлаган қизларнинг 48 фоизида ўз жонига қасд қилишга оид фикрлар аниқланган. Смартфонни 13 ёшида олганлар орасида бу кўрсаткич икки баравар паст — 28 фоизни ташкил этган.
Болаларнинг руҳий саломатлиги айнан нима сабабдан ёмонлашмоқда?
Тадқиқотчиларга кўра, асосий муаммо смартфоннинг ўзида эмас, балки унинг ёрдамида болаларнинг ижтимоий тармоқларга, айниқса, сунъий интеллект алгоритмларига асосланган хизматлардан эрта фойдаланишидадир.
Болаларнинг интернетга ҳаддан ташқари эрта жалб этилиши ёшлар орасидаги психик муаммоларнинг қарийб 40 фоизига сабаб бўлмоқда. Бунга кибербуллинг (интернетда таҳқирланиш), уйқусизлик ва оилавий муносабатларнинг ёмонлашуви каби ҳолатлар ҳам киради.
Инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатлар — АҚШ, Буюк Британия, Канада ва Австралиядаги вазият эса янада оғир. Бу давлатларда болаларга ўртача 11 ёшида смартфон олиб берилади. Ёш бўйича чекловлар бўлишига қарамай, рақамли платформалар уларни самарали назорат қилолмаяпти, натижада 13 ёшгача бўлган болалар ҳам ижтимоий тармоқларга бемалол кириб бормоқда.
Тавсия этилаётган чоралар
Тадқиқот муаллифлари худди алкоголь ва тамаки маҳсулотлари савдоси каби қонун доирасида қатъий тартиб белгилашни ҳамда қуйидаги чора-тадбирларни жорий этишни таклиф қилмоқда:
мактаб дастурига рақамли гигиена бўйича мажбурий таълимни киритиш;
фойдаланувчиларнинг ёшини қатъий аниқлаш механизмларини жорий қилиш;
13 ёшгача бўлган болаларга ижтимоий тармоқларга киришни тўлиқ тақиқлаш;
интернет ва ижтимоий тармоқларга уланган функцияларсиз, болалар учун махсус телефонлар ишлаб чиқарилишини йўлга қўйиш.
“Технологиялар қонунлардан тезроқ ривожланмоқда. Биз олдиндан ҳаракат қилишимиз керак. Ортиқча эҳтиёткорликнинг зарари йўқ”, дейди профессор Тягаражан.
Айрим давлатларда бу масалани қонун билан тартибга солиш борасида аллақачон ҳаракатлар бошланган. Масалан:
Францияда смартфонлардан фойдаланиш бошланғич ва ўрта мактабларда тақиқланган.
Хитойда болалар экран қаршисида ўтказадиган вақтга қатъий чекловлар жорий қилинган.
АҚШнинг бир неча штатларида эса фойдаланувчиларнинг ёшини тасдиқлаш ва платформаларда жойлаштирилган контент учун компанияларнинг жавобгарлигини кучайтирувчи қонун лойиҳалари муҳокама қилинмоқда.
Илмий хулосага кўра, агар тизимли ёндашув жорий этилмаса ва болалар келажаги фақат ота-она гарданига ташлаб қўйилса, кейинги авлод руҳан ва ижтимоий жиҳатдан заиф ҳолда вояга етиши мумкин.
Изоҳ (0)