Одамлар нима учун ғийбат қилади? Бу саволга кўпчилик “бекорчиликдан” ёки “одат бўлиб қолган” дея жавоб бериши мумкин. Аммо олимлар фикрича, ғийбат аслида инсоният тарихида чуқур илдиз отган ижтимоий ҳодисадир. У орқали одамлар ўзаро алоқалар ўрнатади, хавфсизликни таъминлайди ва жамиятдаги ўз ўрнини белгилайди.
Дунёда ғийбат қилмайдиган инсонни учратиш қийин. Турли мамлакатлар, маданиятлар ва ижтимоий қатламларда бу ҳолат деярли ҳар доим кузатилади. Инсон қаерда яшашидан қатъи назар, хоҳ замонавий шаҳар бўлсин, хоҳ узоқдаги кичик қишлоқ бўлсин, ҳар ерда ғийбат бўлади. Вашингтон штати университети олими Никол Хаген Хесс бу ҳолатни шундай изоҳлайди:
“Агар ҳеч қандай ташқи тўсиқ бўлмаса, ҳар қандай маданиятга тегишли одамларнинг бари ғийбат қилади”.
Кўпчилик учун ғийбат бу бошқа инсон ҳақида у йўқлигида салбий оҳангда гапиришдир. Аммо Хесс бу тушунчани кенгроқ маънода талқин қилади. Унинг фикрича, ғийбат бу ҳар қандай шахс ёки гуруҳ обрўсига тааллуқли маълумот алмашинувидир.
Демак, дўстлар, қариндошлар, ҳамкасблар ёки ҳатто оммавий ахборот воситаларида тарқатилган бирор шахсга оид хабар ҳам ғийбат тусига кириши мумкин.
“Ғийбат қилиш учун албатта учинчи шахс ортидан гапириш. Гоҳида бу шахс сиз билан юзма-юз ҳолатда бўлиши мумкин. Масалан, кимнингдир кийиниш услуби ёки муайян ҳаракати ҳақида унга айтилган фикр ҳам ғийбатнинг бир шаклига киради”, дейди Хесс.
Шу ўринда савол туғилади: нима учун ғийбат қилиш инсоният кундалик ҳаётида тарихдан мустаҳкам ўрнашиб қолган? Қуйида эволюцион ёндашув асосида ишлаб чиқилган асосий назариялар келтирилади.
Ғийбат — ижтимоий алоқа воситаси
Эволюцион антропология профессори Робин Данбар ғийбатни ижтимоий алоқаларни мустаҳкамловчи восита сифатида кўради.
Унинг фикрича, асрлар давомида ғийбат жамиятда ўз ўринни англаш, муносабатлар қуриш ва ишончли ёки хавфли кишилар ҳақида маълумот олиш воситасига айланган. Қадимги одамларда айнан мана шу эҳтиёж — бир-бири билан маълумот алмашиш туфайли ғийбат одати шаклланган бўлиши мумкинлигини таъкидлайди.
2021 йилда Дартмут университетида ўтказилган тадқиқотда аниқланишича, ғийбат қилган одамлар бир-бирининг фикрини ўзгартирмаса-да, улар ўзаро яқинлашганини ҳис қилишган. Бу ҳолат одамлар ўртасида “умумий қарашлар” шаклланишига олиб келган. Яъни улар бир хил воқеликни идрок этган ва бу орқали ўзаро алоқани мустаҳкамлаган. Шу туфайли олимлар қуйидаги хулосага келган:
“Ғийбат — бу шунчаки бекорчилик маҳсули эмас, балки мураккаб ижтимоий механизм”.
Ғийбат — омон қолиш воситаси
Инсоният миллион йиллар давомида хавфли вақтларда омон қолишни ўрганиб келган. Айрим ҳолатларда эса ғийбат яшаш учун зарур бўлган ахборот алмашувига айланган.
Масалан, қадимда аёллар бегоналар билан танишув жараёнида ёки хавфли вазиятларда ғийбатни огоҳлантириш воситаси сифатида ишлатган:
“Айрим вазиятларда аёллар эркакларга қараганда жисмоний жиҳатдан заифроқ бўлади. Шунинг учун улар қандайдир салбий тажриба ҳақида маълумотни албатта яқин дугоналари ёки қариндошлари билан бўлишишга ҳаракат қилади”, дейди Хесс.
Инсоннинг жамиятдаги мақоми ва озиқ-овқатга эга бўлиш имконияти ҳам унинг обрўсига боғлиқ. Ёмон обрў эса инсонни жамиятда яккалаб қўяди.
“Шунинг учун сиз ҳақингизда айтилаётган ғийбатлар баъзида зарар келтиради”, тушунтиради мутахассис.
Ғийбат — кўнгилочар восита сифатида
Ғийбатни зарарсиз деб ҳисоблайдиганлар ҳам кўп. Normal Gossip подкастининг муаллифи Келси Маккинни айнан ана шундай кўринишдаги ғийбатлар билан шуғулланади. У диндор оилада — ғийбат гуноҳ сифатида баҳоланган муҳитда вояга етган. Айнан шу тақиқ унга ғийбатнинг завқли томонларини кашф қилишга туртки бўлган.
“Энг қизиқарли ғийбат — бу сизда пайдо бўлган фикрни ўша заҳоти айтиб юборишдир. Агар ғийбат бўлмаса, ҳаётимиз жуда зерикарли бўлиб қоларди!”, изоҳлайди у.
Ҳақиқатда, ғийбатлар ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланган.
“Ғийбатни на инкор қилиш, на бутунлай йўқотиш мумкин. Ва энг муҳими, у бизнинг ижтимоий тизимимизга бевосита таъсир қиладиган восита бўлиб қолаверади”, дея хулоса қилди доктор Хесс.
Изоҳ (0)