Героин ва фентанилдан ҳам кучли: дунёда янги наркотик тарқалмоқда

Дунёда героин ва фентанилга қараганда анча кучли таъсирга эга янги наркотик — нитазен тарқалмоқда. Гиёҳванд модда истеъмолидан аллақачон юзлаб одам ҳалок бўлди. Бу ҳақда “Meduza” хабар берди.

Нитазенлар кучли синтетик опиоидлар бўлиб, 1950 йилларда Швейцариянинг Ciba фармацевтика корпорацияси (ҳозирги Novartis) томонидан синтез қилинган. Нитазенларни оғриқ қолдирувчи восита сифатида ишлатиш режалаштирилган эди. Бироқ улар дунёнинг ҳеч бир жойида тиббиётда қўллаш учун маъқулланмаган. Улар оғриқни камайтиради ва эйфорияни келтириб чиқаради, аммо шунчалик кучли таъсирга эгаки, ҳатто кичик дозалар ҳам ўлимга олиб келиши мумкин.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида нитазенлар дунёнинг турли мамлакатларида пайдо бўлишни бошлади. 1966 йилда Италияда, 1987 йилда Германияда, 1998 йилда эса Россияда аниқланган. Москвада улардан камида 20 киши ҳалок бўлган. 

Сўнгги олти йил ичида нитазенлар аввалгига қараганда анча тез тарқала бошлади. Бунга фентанил ишлаб чиқаришнинг мураккаблашуви (Хитойдаги янги чекловлар) ва героин етказиб беришнинг камайиши (Афғонистонда опиум етиштириш тақиқлангани) таъсир кўрсатди. Яширин нарколабораториялар эски фармакологик тадқиқотларни ўрганиб, нитазенларни қайта ишлаб чиқаришни бошлади. 2019 йилда АҚШ ва Европада ушбу моддалар гиёҳванд моддалар партияларида биринчи марта аниқланди.

Нитазен қабул қилганларнинг аксарияти бундан бехабар бўлган

2019 йилдан бери 10 дан ортиқ янги нитазен турлари пайдо бўлди. 2019—2024 йилларда ушбу моддалар Шимолий Америкадан тортиб Африка ва Осиёгача бўлган турли қитъалардаги 28 та мамлакатда аниқланган ва юзлаб одамларнинг ўлимига олиб келган. Буюк Британияда улар туфайли камида 485 киши, АҚШда 320 киши, Латвияда 101 киши, Австралияда 17 киши вафот этган. Нитазенларнинг аксарияти Хитойда ишлаб чиқарилади ва интернетда деярли очиқ сотилади. Европага бу гиёҳванд моддалар почта орқали, масалан, итлар учун озуқа сифатида етказиб берилади.

Нитазенлар фентанил ёки героинга қараганда арзонроқ ва ишлаб чиқариш осонроқ. Аммо улар героиндан 50-250 марта, фентанилдан эса 10-50 марта кучли. Бу контрабандани осонлаштиради (ҳажм қанчалик кичик бўлса, уни олиб ўтиш шунчалик осон бўлади) ва кўпроқ пул ишлаш имконини беради (модда қанчалик кучли бўлса, таъсир қилиш учун шунчалик кам модда керак бўлади). Европада бир грамм нитазендан олинадиган соф фойда 600 еврога етади.

Нитазенлар ҳатто жуда оз миқдорда ўлимга олиб келиши мумкин

Қора бозорда улар нафақат бошқа ноқонуний гиёҳванд моддаларга, балки оксикодон ва ксанакс каби рецептли дориларга ёки ҳатто вейп суюқликларига ҳам қўшилади. 2023 йилда интернетда ксанаксни рецептсиз сотиб олган 23 ёшли британияликнинг юраги тўсатдан тўхтаб қолган. Экспертиза таблеткалар таркибида нитазенлар борлигини аниқлаган.

Ҳозирча нитазенлар наркотик бозорида катта улушга эга эмас, лекин мутахассислар улар кўпайишидан хавотида. Бу хавф айниқса Европа учун долзарб. Чунки у ерда энг кўп ишлатиладиган опиоид героин бўлиб, у нитазенлардан кучсиз ва топиш ҳам қийинроқ.

Эстония фентанил эпидемиясидан эндигина қутулганида, нитазенлар пайдо бўлди

2019 йилда нитазенлар аниқланган биринчи Европа давлати Эстония эди. Бу мамлакат узоқ йиллардан бери опиоидларга қарши курашиб келади: 2000 йиллар бошида АҚШнинг Афғонистонга бостириб кириши дунёдаги героин етказиб беришни издан чиқаргач, Эстонияда Европадаги энг йирик фентанил эпидемияси бошланди.

2017 йилга келиб ҳукумат уни енгди, лекин нитазенлар пайдо бўлгач, ўлимлар сони яна кўпайди. 2022—2023 йилларда нитазенлар 130 кишининг ҳаётига зомин бўлди — бу Эстонияда наркотик билан боғлиқ барча ўлимларнинг қарийб ярми.