2010 йил 31 декабрь куни Нью-Мексика штати қамоқхонасида қотиллиги учун 1999 йилдан бошлаб умрбод қамоқ жазосини ўтаб келган 74 ёшли маҳкум вафот этганди. Бу ҳақда газеталар ҳеч нарса ёзмаган, телеканаллар ҳам бирор сюжетни эфирга узатмаган. Афтидан, қачонлардир исми АҚШнинг энг етакчи нашрларида муҳокамаларга сабаб бўлган Бобби Жо Кизини унутишган эди. Жосуслар ҳақидаги триллер фильмлардаги саргузаштлари билан машҳурликка эришган бу инсонни ҳеч ким яхши билмасди.
Кутилмаган асир
Шимолий Вьетнам билан 1973 йилда асирларни алмашишга келишиб олган америкалик ҳарбийлар душман тарафидан келтирилган рўйхатда 107 нафар аскар ва бир нафар оддий фуқаро борлигидан ҳайратга тушган эди. Ушбу фуқаронинг исми Бобби Жо Кизи бўлиб, у қандай қилиб рўйхатдан ўрин олганини ҳеч ким тушунтириб бера олмаган. Эркак бирор бир бўлинмада хизмат қилмаган, разведкачилар ҳам бу инсон ҳақидаги биринчи марта эшитганди.
“Бу йилнинг энг сирли воқеаларидан бири. Тўғрисини айтадиган бўлсак, уни тезроқ ватанга қайтариб, барчасини сўраб олишга сабримиз чидамаяпти”, — деган эди АҚШ давлат котиби The New York Times’га берган интервьюсида.
Кизи бошқа америкаликлар билан бирга алмашилган, улар орасида кейинчалик Аризона штатидан сайланган сенатор ва АҚШ президентлигига номзод Жон Маккейн ҳам бор эди. Ханойдан сирли маҳбус Кларк авиабазасида олиб келинган ҳамда унга янги тишлар қўйилган: асирнинг ўз тишларини ветнамликлар сўроқ вақтида тўкиб ташлаган эди. Шундан кейин Америка махсус хизматлари томонидан суриштирувлар бошланган.
Терговчилар Кизи Корея уруши вақтида ҳаво-десант қўшинларида хизмат қилгани, “Алвон юрак” ва “Бронза юлдуз” нишонлари билан тақдирланганини аниқлашга муваффақ бўлади. У 1970 йилдан бери Вьетнамда асирликда сақланган. Унинг душман қўлига тушиб қолиши эса жуда ғайриоддий тарзда юз берган.
1970 йил сентябрда Таиланд пойтахти Бангкокда жойлашган Bira Air чартер компаниясига ўрта ёшлардаги америкалик ташриф буюради. У ўзини кинопродюсер Боб Кизи дея таништириб, суратга олиш ишлари учун мамлакат узра бир неча кун парвоз қилиши кераклигини билдирган ва Cessna 182 самолётини ижрага олган.
Кейинги тўрт кун давомида Кизи ва учувчи Сангем Пумкеткиав шериги билан мамлакат шимоли-шарқида парвозларни амалга оширади. Бешинчи куни эса кўнгилсиз ҳодиса юз берган.
“Биз 20 дақиқаларга яқин ҳавода учдик. Кейин хорижлик пистолетини чиқарди-да, шу тарафга уч, дея буюриб, Лаос ва Вьетнам томонни кўрсатди. У бизга радиони ўчириб қўйишни буюрди. Шеригим билан уни қуролсизлантириш ҳақида ўйлай бошладик, аммо самолёт жуда кичкина эди, ҳаракатланиб бўлмасди”, — дейди Birа Air чартер компаниясининг учувчиси Сангем Пумкеткиав San Francisco Chronicle’га берган интервьюсида.
Самолёт Лаос узра учиб ўтган, Вьетнам билан чегарани кесиб ўтганида эса у ердан ўққа тутила бошланган ва дум қисмига шикаст етган. Шунга қарамай, Кизи Донгхоя туманида қўнишни буюрмагунча, парвоз давом этган. Cessna қандайдир қишлоқ яқинидаги ҳудудга қўнади. Самолёт атрофини дарҳол маҳаллий болалар ўраб олган, Пумкеткиаванинг сўзларига кўра, Кизи “худди Жеймс Бондкини каби дипломатини қўлига олиб, қумга сакраган ва қишлоқ томон йўл олган”. Учувчилар самолётни ҳавога кўтариб, Таиландга қайтиб кетган.
Кейинги 2,5 йил давомида Кизи билан нималар содир бўлгани — номаълум. Унинг мақсади нима бўлганини ҳам ҳеч ким билмасди. Асирнинг опаси Бобби Жо 1970 йил майда қаергадир йўл олганини айтган. У яқинларига зудлик билан машина кераклиги ва “бир соатдан ортиқроқ” вақт бўлмаслигини айтган. Кизи Нью-Мексика штатининг Албукерке шаҳридаги уйидан чиқиб кетган ва бедарак йўқолган. Кейинги сафар уни 1973 йилда кўришган.
Ғалати одам
Бобби Жо Кизи 1936 йил 18 февралда Техасдаги кичкина Эллисон қишлоғида дунёга келган, у олти болали оиланинг кенжаси эди. Унга ғамхўрлик қилган опасининг сўзларига кўра, Кизи жуда заиф бола бўлган. 8-синфлигида Кизи мактабни ташлаган, армияга ёзилган ва 17 ёшида Корея урушига йўл олган.
У ерда яраланган ҳарбийлар учун бериладиган “Алвон юрак” нишони билан тақдирланган, бироқ бу ҳам оддий кечмаган. 1974 йилда The New York Times газетаси ушбу мукофот Кизининг қўлига қандай тушиб қолганини номаълумлиги ҳақида ёзган, чунки эркакда яраланганидан далолат берувчи бирор асорат бўлмаган. Опасининг айтишича, Кизи бошидан яраланган, чаноғининг бир қисми пластинага алмаштирилган.
1953 йилда Кизи АҚШга қайтган, ҳарбий карерасини давом эттирган ва вақт ўтиши билан сержант лавозимини олган. У Япония, Германия ва Исландиядаги базаларда хизмат қилган вақтида учиш тренажёрларидан мунтазам фойдаланган, ҳаво кемаларини бошқаришни ўрганган. Кизининг саргузаштлари 1962 йилда бошланган ва ҳозирга қадар бунга нима сабаб бўлгани номаълумлигича қолмоқда.
Фиделнинг меҳмони
1962 йил январда сержант Бобби Жо Кизи хизматдан ўзбошимчалик билан кетиб қолган. У Аризонадаги Форт-Хуачука ҳарбий базасини қанақадир асосли баҳонада тарк этади, бироқ ўз вақтида ортга қайтмайди. Бир неча кундан кейин сержант дезертир дея эълон қилинган ва қидирувга берилган.
22 март куни АҚШ армияси сержанти Бобби Кизи бошқарувида бўлган самолёт Кубанинг Гавана аэропортида келиб қўнади. У ҳайратга тушган чегарачиларга ўзини таништириб, Озодлик оролидан сиёсий бошпана сўраш ниятида эканини маълум қилади.
Куба ҳукумати америкалик ҳарбийнинг пайдо бўлганидан шу қадар ҳайратга тушадики, АҚШ шу усулда ўзларида агент жўнатмоқчи деб ҳисоблайди. Айтишларича, вазият билан шахсан Фидел Кастронинг ўзи шуғулланган. Натижада Кизига бошпана беришни рад этишади ва содир бўлган воқеа ҳақида Америка ҳукумати хабардор қилинади.
Кизи Кубада 49 кун бўлади, кейин эса шунчаки оддий рейс самолётига ўтириб, юртига қайтган ва у ерда ҳибсга олинган. Унга жами 152 банддан иборат айблов эълон қилинган, чунки у қочиб кетиш вақтида ўғирланган машинада 25 та штатни кесиб ўтган ва 50 ёки 60 маротаба сохта чеклар билан ҳисоб-китобларни амалга оширганини тан олганди.
Бундан ташқари, суд давомида Кизи Кубага Марказий разведка бошқармасида ишлагани учун йўл олганини билдирган. Бу эса разведкачиларнинг ҳайратига сабаб бўлган. Maxсус хизматлар суд органлари билан махфий ёзишмалари давомида унинг кимлигини билмасликларини таъкидлаган.
Avantюрист 1962 йил октябрь ойида 5 йилга озодликдан маҳрум этилади. Ҳукмда 152 та айбловдан фақат биттаси қолганди: самолётни миниб қочиш ва уни бошқа штатга қўндириш. Автомобилларнинг олиб қочилгани, кўп сонли фирибгарлик ҳаракатлари ва дезертирлиги учун Кизи ҳеч қандай жавобгарликка тортилмаган. Бунинг изоҳи ҳам йўқ, МРБ ва суд ўртасидаги ёзишмалар тўлиқ эълон қилинмаган бўлиши ҳам мумкин.
Жиноятчининг отаси Пейрола Кизидан ўғлининг хатти-ҳаракатларига изоҳ сўрашганида у ОАВга танқидлар ёғдириб ташлаган: “У мамлакат учун жуда кўп ишлар қилди. Тўрт йил Корея урушида жанг қилди, қўлининг бир қисми узилгач, 9 ой госпиталда ётди. Бу ҳақида ёзишга уларнинг инсонийлиги етмади, биргина хато ҳаракати эса асосий янгиликка айланди”.
Мексикадаги қотиллик
Вьетнамдаги асирлик воқеасидан кейин Кизи ҳеч қандай тушунтириш бермай уйига қайтган. Аммо у ўзининг хатти-ҳаракатларини тўхтатишни истамаган ва янада катта марраларни забт этишни режа қилган.
1974 йил 22 март куни соат 10:30 ларда Кизи ёки унга жуда ўхшаб кетадиган эркак АҚШнинг Мексикани Эрмосилё шаҳридаги консуллигидан чиқиб келганини кўришган. Бундан ташқари, у бинони ёлғиз тарк этмаган, унга америкалик консул Жон Паттерсон ҳамроҳлик қилган. Эркаклар машинага ўтириб, қаергадир йўл олган.
Консул бир кун кейинга режалаштирилган тадбирда иштирок этмаган, консулхонага эса Паттерсон томонидан ёзилган мактуб ташлаб кетилган. Унда консулнинг тирик қайтарилиши учун 500 минг доллар талаб қилишган.
“Афтидан, мен Мексика Халқ-озодлик армияси томонидан асирга олингандим”, — дейиларди Жон Паттерсон мактубида.
Ҳаммадан ҳам кўпроқ Мексика ҳуқуқ-тартибот идоралари ҳайратга тушган. Улар Мексика Халқ-озодлик армияси ҳақида ҳеч қачон эшитмаган ва кўплаб радикал гуруҳлар орасида бундайи йўқ эди. Умуман олганда, Паттерсонни ўз ҳамюртлари ўғирлагани ҳақида гумон пайдо бўлади, чунки мактуб АҚШда ишлаб чиқарилган канселярия бланкасига ёзилган, товон пули ҳам долларда сўралаётган эди.
Америка ҳукумати талабга бирор жавоб қайтаришдан бош тортган, чунки у вақтдаги сиёсатга кўра шантажчилар билан музокаралар ўтказилмасди. Дипломатнинг рафиқасини ўзи 250 минг доллар тўплаган ва пулни ўғриларга беришга уринган. Аммо жиноятчилар пулларни олиб кетиш учун келмаган.
Июль ойида Паттерсоннинг скелети Эрмосилёдан 375 километр узоқликдаги саҳродан топилган. Эркакни бармоғидаги узук орқали танишган.
Якуннинг бошланиши
Бобби Жо Кизи 1974 йил 28 май куни Калифорнияда ушланган: уни Паттерсон билан бирга бинодан чиққанини кўрган консуллик ходими таниган. Федерал хавфсизлик бюроси уруш ветеран ва собиқ самолёт ўғриси консулхона яқинидаги меҳмонхонада яшаганини аниқлаган, автомобилидан эса милтиқ ва икки жуфт кишан топилган.
Кизи консулнинг ўғирланишига бирор-бир алоқаси борлигини мутлақ рад этган. У дипломатнинг рафиқасига 250 минг доллар талаб қилиб мактуб ёзганини ва учрашув жойини белгилаганини тан олган, аммо буни фақатгина “унга умид бериш” мақсадида амалга оширганини айтган.
Прокуратура ходимлари Кизига келишув таклиф этади, унга кўра эркак фақат Паттерсонни ўғирлаш учун фитна уюштирганликда айбини тан олиши керак эди. Avantюрист бунга рози бўлади. Дипломатни айнан у ўлдиргани бўйича терговда бирор далил йўқ эди. 1975 йилда суд Кизини айбдор деб топади ва у 20 йилга озодликда маҳрум этилади.
Бобби Кизи 1986 йилда муддатидан олдин озодликка чиқарилган ва шундан кейин унинг телба жиноятлари бошланган. 1987 йилда у сохта хатлар орқали қайсидир компаниядан 300 минг тоннага яқин мисни ўғирлашга уринади. У ҳибсга олинган ва 10 йилга қамалган, бироқ 1992 йилда яхши хулқ-атвори учун қўйиб юборилган.
Озодликка чиққан Кизи шу заҳоти яна бир найрангни ўйлаб топади — у ўзини Фавқулодда вазиятлар бўйча федерал агентлик ходими сифатида таништириб, ишлаб чиқарувчидан олтин симларни олиб кетишга уринган. Кизи ҳуқуқ-тартибот ходимларига келгунга қадар яширинишга улгуради ва яна Мексикада пайдо бўлади.
У мазкур давлатда ўтган сафаргидек ўзини МРБ ходими дея таништиришга киришган ва Нью-Жерси авиакомпаниясини DeHavilland Caribou DHC-4A самолётини Толука-де-Лердо шаҳридаги аэропортида олиб келишга ишонтирган. Натижада 1993 йил Кизи Германия ҳибсга олинган ва АҚШга экстрадиция қилинган, бу ерда у самолёт олиб қочгани ва олтин симилар билан боғлиқ фирибгарлик учун суд қилинган. У 4,5 йилга озодликдан маҳрум этилади.
1999 йил 6 январда Кизи пойга қайиқларини ясаш билан шуғулланувчи машҳур уста Гарри Кристенсенни ўлдиради. Фирибгар 48 ёшли механик томонидан Cessna 340 самолёти сотилаётгани тўғрисидаги эълондан хабар топади. Улар бир неча бор кўришади ва Кристенсен машинага баҳо бериши учун Кизи билан бирга парвоз қилади.
6 январь куни Кизи Кристенсеннинг кўкраги ва бошига парвоз йўлагида ўқ узган, самолётни ҳавога кўтариб, Албукеркега учиб кетган. Йўл-йўлакай у аэродромларда тўхтаб, марҳумнинг кредит картасидан ёнилғи қуйган, бу вақтда Кристенсеннинг жасади самолёт салонида ётарди.
Кизи эртаси куниёқ қўлга олинган. Унинг ёнидан марҳумнинг буюмлари, жумладан, Rolex соати топилган. Эркак самолёт эгаси қаерда эканини айтишдан бош тортган. Кристенсеннинг қолдиқлари июль ойида Нью-Мексика штатидаги ранчо ёнидан топилган.
Электр стулида қатл этилишидан қочиш учун Бобби Жо Кизи тергов билан ҳамкорликка боради. У муддатидан олдин озодлик этилиш имкониятисиз икки карра умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилади. Фирибгар 2010 йилда 74 ёшида вафот этган.
Кизи биографияси билан шуғулланган тадқиқотчиларни эркак ўз жиноятларини содир этишига бирор сабаб бўлмаганидан ҳайратга тушади. У ақл бовар қилмас ҳаракатларини амалга ошириб, йўқолиб қолаверган. Шу билан бирга, борган сари унинг жиноятлари қаттиқроқ тус ола бошлаган.