Тошкентда ёшларнинг 10 минг кишилик намойиши, АҚШдан ғазабланаётган Ўзбекистон меҳнаткашлари, «Термиздаги ‘танклар мозори’ни темирчиларга берайлик». Ўзбек матбуоти 27 майда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир беқиёс устозлигича қолаверади.

Ўзбекистон ва жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Ўн йиллар муқаддам айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, ушбу воқеа-ҳодисаларга жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — бари «Кун матбуоти тарихи» рукни материалларида.

90 йил аввал. 1932 йил 27 май, жума

Бундан 90 йил аввал пахта далаларида қилинган ишлар ҳақида ўқиб, кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмайсан (балки, ҳозир ҳам шундай ҳолатлар бордир): «Пахта ерларига кўкнори экилди».

«Кеча кечқурун соат 7 да Тошкент Свердлов театри биносида Ўзбекистон комсомол ташкилотининг жумҳурият 6-қурултойи очилди. Қурултой очилиши олдидан Тошкентнинг 10 мингга яқин комсомол ишчи, колхозчи меҳнаткаш ёшлари зўр намойиш-парад билан қурултой очилишини қарши олдилар. Парадни қурултой исмидан (Акмал) Икромов, Болтабоев, Файзулла Хўжаев, Стрелков, Ортиқов ва Балшаков ўртоқлар қабул қилдилар», — дея хабар бермоқда «Қизил Ўзбекистон».

«Бадриддиновчилар суди» давом этмоқда. Сўнгги тафсилотларга кўра, айбланувчилардан бири — Мусахонов ўзи чақирган гувоҳ унга қарши кўрсатма берганидан сўнг, «жунуни» қўзғалиб кетган: «Ахир бу қандай бедодлик, наҳотки гувоҳларимизнинг биттаси ҳам менинг манфаатимга сўзламаса-я! Булар менинг шоҳидларим эмас, менга бундай гувоҳларнинг бўлганларидан бўлмаганлари яхши!». Мусахонов адвокатидан ҳам шикоят қилган: «Мен адвокатимиздан ҳам рози эмасман, чунки у суд ҳузурига келган гувоҳларга савол бериб, улардан менинг манфаатим учун бирорта ҳам жавоб ола қола олмайди. Шунинг учун мен ҳамма гапни сўнгги сўзимга қолдираман ва суд ҳайъатига эшиттириб қўяманки, менинг сўнгги сўзим энг камида бир ҳафтага чўзилажакдир».

1930 йиллар шундай даврки, у вақтларда нафақат одамлар, балки, масалан, тракторлар ҳам суд қилинган. Беҳазил. Тошкентдаги Фан ва техника уйида АҚШда ишлаб чиқарилган ва пахта йиғим-терими самарадорлигини икки баробар ошириш мақсадида Ўзбекистонга олиб келинган «Турман-Вакуум» пахта териш машинаси устидан суд бўлиб ўтмоқда. Бу судда қораловчи ҳам, оқловчи ҳам бор, суд раиси эса — «Правда Востока» газетаси вакили. Бунақанги судда фақат суд бўлмайди, албатта: «Пахтани машина билан териш тўғрисида кинокартина кўрилди».

60 йил аввал. 1962 йил 27 май, якшанба

Тошкентда миллий мактабларда рус тилини ўқитиш масалаларига бағишланган иккинчи республикалараро конференция очилгани муносабати билан ўзи тўрт саҳифалик марказий газеталарнинг ярми шу тадбирга ва умуман рус тилига бағишланган материаллар билан тўлган (бу шу қадар муҳим тадбирки, Мали президентининг Ўзбекистон бўйлаб сафари тафсилотлари ҳам учинчи саҳифага сурилиб кетган). Материалларнинг бирида бундай дейилади: «Ўзбек тили лексикаси тараққиётида рус тили самарали таъсир кўрсатди. Рус тили туфайли ўзбек тилининг луғат состави саноат ва қишлоқ хўжалиги, фан ва техника, санъат ва адабиётга оид бир қанча янги сўз ва иборалар билан бойиди... 1940 йили ўзбек ёзувининг рус графикасига кўчирилиши ҳам ўзбек халқи ҳаётида катта тарихий воқеа бўлди... Улкан хазина — рус тили ўзбек тилининг бойишига,.. катта ижобий таъсир кўрсатди. Шунинг учун ҳам рус тили мамлакатимиздаги барча халқлар учун севимли иккинчи она тили ҳисобланади».

Тошкентга келган Мали президенти Модибо Кейта бошлиқ хориж делегацияси шарафига 25 май куни Ўзбекистон парламенти ва ҳукумати номидан зиёфат берилган. Зиёфатда сўзга чиққан президент Кейта, жумладан, шундай деган: «Мали халқи ўзининг ‘Судан иттифоқи’ партияси раҳбарлигида шармандали мустамлакачилик системасининг қолдиқларини тугата олишига аминдир. Ўзбек халқи ҳам бу курашда бизга мадад беражагига ишонамиз». 26 май куни Мали делегацияси Тошкентдан Сочига жўнаб кетган. Аэропортдаги хайрлашув вақтида, «Қизил Ўзбекистон»нинг ёзишича, Мали президенти «ўзи ва йўлдошлари ғоят шодиёна кутиб олинган меҳмондўст Ўзбекистон тупроғидан кетгуси йўқлигини айтган».

«Бутун совет халқи сингари Ўзбекистон меҳнаткашлари ҳам Америка Қўшма Штатлари ҳукуматининг атмосферада термоядро портлатишларини бошлаб юбориш ҳақидаги хабарни ғоят ғазабланиб кутиб олдилар... Бутун Ўзбекистон меҳнаткашларининг ғазабли ҳис-туйғуларини Республика касаба союзлари ифодалаб шуни изҳор қиладики, улар барча тинчликсевар халқларнинг Америка империалистларининг агрессив планларини ланъатловчи қудратли овозига қўшиладилар», — бу Ўзбекистон касаба уюшмалари кенгашининг «Империалист агрессорларнинг инсониятга қарши планлари барбод этилсин» номли баёнотидан иқтибос эди.

28 май — совет прокуратураси ташкил этилган кун. Шу муносабат билан бир ҳафтадан бери марказий газеталарнинг ҳар сонида прокуратура органларига бағишланган материаллар бериб борилмоқда. Бу сафар «Қизил Ўзбекистон»да Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетининг иккинчи секретари Фёдор Титовнинг «Социалистик қонунчилик посбони» сарлавҳали мақоласи босилган. Унда, жумладан, шундай дейилади: «Бировнинг орқасидан кун кўрадиган, меҳнатдан бўйин товлайдиган текинхўрлар ва дангасалар қанчалик кам бўлса, моддий бойликлар шунчалик кўп яратилади... Шаҳарда ҳам, қишлоқда ҳам жамиятга фойда келтирмай, текинхўрлик билан кун кўрувчи,..  шахслар ҳали бор... Прокурорлар ва терговчилар бундай кишилар тўғрисидаги сигналларни синчиклаб ўрганишлари, уларни текширишлари, текинхўрнинг қандай маблағ ҳисобига яшаётганини аниқлашлари лозим».

30 йил аввал. 1992 йил 27 май, чоршанба

Президент Ислом Каримов Малайзия ташқи ишлар вазирини қабул қилган. Датук Абдулла бин Ҳаж Аҳмад Бадавий Ўзбекистон давлат раҳбарига Малайзия қандай қилиб муваффақиятга эришгани ҳақида сўзлаб берган. «Биз, аввало, қашшоқликка барҳам беришга, иқтисодни қайта қуриш ва ташқи алоқаларни йўлга қўйишга киришдик. Мамлакатимиз мусулмонлари қишлоқ хўжалигидаги самарали меҳнати билан, хитойлар тадбиркорлик билан, ҳиндлар эса саноатни ривожлантириб иқтисодиётимизни юксалтиришга ҳисса қўшдилар», — дея малайзиялик вазир сўзларидан иқтибос келтирмоқда «Халқ сўзи».

Президент Ислом Каримов жала ва бўрондан азият чеккан Хоразм вилоятида ҳам бўлиб, у ердаги аҳоли ҳолидан хабар олган:

Мамлакатда эса табиий офатлар тўхтай демаяпти:

1992 йилнинг январида Тошкентдаги Талабалар шаҳарчасида бўлиб ўтган талабалар намойиши тартибсизликларга айланиб кетган, одамлар қурбон бўлган эди. Ўзбекистон бош прокурори Бўритош Мустафоев ЎзА мухбири билан суҳбатда «бу ишлар бости-бости бўлиб кетди, деган хаёлда юрганлар хато қилади», деб таъкидлаган. «Биз ҳозир Талабалар шаҳарчасидаги воқеалар юзасидан тегишли ишларни олиб боряпмиз. Яқин кунларда ҳақиқат юзага чиқади», — деб қўшимча қилган бош прокурор.

«Халқ сўзи» газетасида эълон қилинган «Яшашга имкон беринг» материалидан айрим иқтибослар: «Олимларнинг таъкидлашича, Фарғона водийсида одамларнинг рак касалига чалиниши тўрт баравар кўпайган. Японларга нисбатан ўзбек аёллар 8 йил, эркаклар 12 йил кам умр кўрар эканлар... Маълумотларга қараганда, ҳозир биздаги болаларнинг бўйлари Оврупо болаларига нисбатан ўртача 11—12 сантиметр паст экан».

Тошкентлик А.Муталовнинг ёзишича, Термиз ва Учқизил станциялари оралиғидаги бир неча ўнлаб гектар майдонни эгаллаб ётган ҳарбий техника буюмлари — афғон урушида пачақланган танклар, ишдан чиққан БТР, БМПлар бошқа зирҳли ўзиюрар машиналар ‘мозори’ни Термизга поездда борган ҳамма кўрган. «Бу бузуқ машиналарни жумҳурият ихтиёрига олиб, темирчи усталар эҳтиёжи учун ишлатсак бўлмайдими?», — деб таклиф берган у.

«Ўзбекистон овози» газетасида эълон қилинган «ЭҲМ — прокуратурада» хабари жуда қизиқ. Биринчидан, унда таъкидланишича, Ўзбекистонда 1992 йилда «кўпчилик район прокуратураларида асосан уч киши фаолият кўрсатган». Иккинчидан, уч киши ишлайдиган Жиззах вилояти Октябрь (ҳозирги Зафаробод) тумани прокуратурасидаги компьютер туман прокурори Азимжон Эргашев ташаббуси билан пахта тозалаш заводига ижарага берилган.

Дунёда нима гап? Россия президенти Борис Ельцин бу фикрга қўшилмаса-да, Молдова ўзини Россия билан уруш ҳолатида, деб ҳисобламоқда (бахтга қарши, бу қуролли можарога бугунги кунгача ҳам тўлақонли ечим топилмаган).

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди