Toshkentda yoshlarning 10 ming kishilik namoyishi, AQShdan g‘azablanayotgan O‘zbekiston mehnatkashlari, “Termizdagi ‘tanklar mozori’ni temirchilarga beraylik”. O‘zbek matbuoti 27-mayda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir beqiyos ustozligicha qolaveradi.

O‘zbekiston va jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. O‘n yillar muqaddam aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, ushbu voqea-hodisalarga jamoatchilikning munosabati qanday edi — bari “Kun matbuoti tarixi” rukni materiallarida.

90 yil avval. 1932-yil 27-may, juma

Bundan 90 yil avval paxta dalalarida qilingan ishlar haqida o‘qib, kulishni ham, yig‘lashni ham bilmaysan (balki, hozir ham shunday holatlar bordir): “Paxta yerlariga ko‘knori ekildi”.

“Kecha kechqurun soat 7 da Toshkent Sverdlov teatri binosida O‘zbekiston komsomol tashkilotining jumhuriyat 6-qurultoyi ochildi. Qurultoy ochilishi oldidan Toshkentning 10 mingga yaqin komsomol ishchi, kolxozchi mehnatkash yoshlari zo‘r namoyish-parad bilan qurultoy ochilishini qarshi oldilar. Paradni qurultoy ismidan (Akmal) Ikromov, Boltaboyev, Fayzulla Xo‘jayev, Strelkov, Ortiqov va Balshakov o‘rtoqlar qabul qildilar”, — deya xabar bermoqda “Qizil O‘zbekiston”.

“Badriddinovchilar sudi” davom etmoqda. So‘nggi tafsilotlarga ko‘ra, ayblanuvchilardan biri — Musaxonov o‘zi chaqirgan guvoh unga qarshi ko‘rsatma berganidan so‘ng, “jununi” qo‘zg‘alib ketgan: “Axir bu qanday bedodlik, nahotki guvohlarimizning bittasi ham mening manfaatimga so‘zlamasa-ya! Bular mening shohidlarim emas, menga bunday guvohlarning bo‘lganlaridan bo‘lmaganlari yaxshi!”. Musaxonov advokatidan ham shikoyat qilgan: “Men advokatimizdan ham rozi emasman, chunki u sud huzuriga kelgan guvohlarga savol berib, ulardan mening manfaatim uchun birorta ham javob ola qola olmaydi. Shuning uchun men hamma gapni so‘nggi so‘zimga qoldiraman va sud hay’atiga eshittirib qo‘yamanki, mening so‘nggi so‘zim eng kamida bir haftaga cho‘zilajakdir”.

1930-yillar shunday davrki, u vaqtlarda nafaqat odamlar, balki, masalan, traktorlar ham sud qilingan. Behazil. Toshkentdagi Fan va texnika uyida AQShda ishlab chiqarilgan va paxta yig‘im-terimi samaradorligini ikki barobar oshirish maqsadida O‘zbekistonga olib kelingan “Turman-Vakuum” paxta terish mashinasi ustidan sud bo‘lib o‘tmoqda. Bu sudda qoralovchi ham, oqlovchi ham bor, sud raisi esa — “Pravda Vostoka” gazetasi vakili. Bunaqangi sudda faqat sud bo‘lmaydi, albatta: “Paxtani mashina bilan terish to‘g‘risida kinokartina ko‘rildi”.

60 yil avval. 1962-yil 27-may, yakshanba

Toshkentda milliy maktablarda rus tilini o‘qitish masalalariga bag‘ishlangan ikkinchi respublikalararo konferensiya ochilgani munosabati bilan o‘zi to‘rt sahifalik markaziy gazetalarning yarmi shu tadbirga va umuman rus tiliga bag‘ishlangan materiallar bilan to‘lgan (bu shu qadar muhim tadbirki, Mali prezidentining O‘zbekiston bo‘ylab safari tafsilotlari ham uchinchi sahifaga surilib ketgan). Materiallarning birida bunday deyiladi: “O‘zbek tili leksikasi taraqqiyotida rus tili samarali ta’sir ko‘rsatdi. Rus tili tufayli o‘zbek tilining lug‘at sostavi sanoat va qishloq xo‘jaligi, fan va texnika, san’at va adabiyotga oid bir qancha yangi so‘z va iboralar bilan boyidi... 1940-yili o‘zbek yozuvining rus grafikasiga ko‘chirilishi ham o‘zbek xalqi hayotida katta tarixiy voqea bo‘ldi... Ulkan xazina — rus tili o‘zbek tilining boyishiga,.. katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shuning uchun ham rus tili mamlakatimizdagi barcha xalqlar uchun sevimli ikkinchi ona tili hisoblanadi”.

Toshkentga kelgan Mali prezidenti Modibo Keyta boshliq xorij delegatsiyasi sharafiga 25-may kuni O‘zbekiston parlamenti va hukumati nomidan ziyofat berilgan. Ziyofatda so‘zga chiqqan prezident Keyta, jumladan, shunday degan: “Mali xalqi o‘zining ‘Sudan ittifoqi’ partiyasi rahbarligida sharmandali mustamlakachilik sistemasining qoldiqlarini tugata olishiga amindir. O‘zbek xalqi ham bu kurashda bizga madad berajagiga ishonamiz”. 26-may kuni Mali delegatsiyasi Toshkentdan Sochiga jo‘nab ketgan. Aeroportdagi xayrlashuv vaqtida, “Qizil O‘zbekiston”ning yozishicha, Mali prezidenti “o‘zi va yo‘ldoshlari g‘oyat shodiyona kutib olingan mehmondo‘st O‘zbekiston tuprog‘idan ketgusi yo‘qligini aytgan”.

“Butun sovet xalqi singari O‘zbekiston mehnatkashlari ham Amerika Qo‘shma Shtatlari hukumatining atmosferada termoyadro portlatishlarini boshlab yuborish haqidagi xabarni g‘oyat g‘azablanib kutib oldilar... Butun O‘zbekiston mehnatkashlarining g‘azabli his-tuyg‘ularini Respublika kasaba soyuzlari ifodalab shuni izhor qiladiki, ular barcha tinchliksevar xalqlarning Amerika imperialistlarining agressiv planlarini lan’atlovchi qudratli ovoziga qo‘shiladilar”, — bu O‘zbekiston kasaba uyushmalari kengashining “Imperialist agressorlarning insoniyatga qarshi planlari barbod etilsin” nomli bayonotidan iqtibos edi.

28-may — sovet prokuraturasi tashkil etilgan kun. Shu munosabat bilan bir haftadan beri markaziy gazetalarning har sonida prokuratura organlariga bag‘ishlangan materiallar berib borilmoqda. Bu safar “Qizil O‘zbekiston”da O‘zbekiston Kommunistik partiyasi Markaziy komitetining ikkinchi sekretari Fyodor Titovning “Sotsialistik qonunchilik posboni” sarlavhali maqolasi bosilgan. Unda, jumladan, shunday deyiladi: “Birovning orqasidan kun ko‘radigan, mehnatdan bo‘yin tovlaydigan tekinxo‘rlar va dangasalar qanchalik kam bo‘lsa, moddiy boyliklar shunchalik ko‘p yaratiladi... Shaharda ham, qishloqda ham jamiyatga foyda keltirmay, tekinxo‘rlik bilan kun ko‘ruvchi,..  shaxslar hali bor... Prokurorlar va tergovchilar bunday kishilar to‘g‘risidagi signallarni sinchiklab o‘rganishlari, ularni tekshirishlari, tekinxo‘rning qanday mablag‘ hisobiga yashayotganini aniqlashlari lozim”.

30 yil avval. 1992-yil 27-may, chorshanba

Prezident Islom Karimov Malayziya tashqi ishlar vazirini qabul qilgan. Datuk Abdulla bin Haj Ahmad Badaviy O‘zbekiston davlat rahbariga Malayziya qanday qilib muvaffaqiyatga erishgani haqida so‘zlab bergan. “Biz, avvalo, qashshoqlikka barham berishga, iqtisodni qayta qurish va tashqi aloqalarni yo‘lga qo‘yishga kirishdik. Mamlakatimiz musulmonlari qishloq xo‘jaligidagi samarali mehnati bilan, xitoylar tadbirkorlik bilan, hindlar esa sanoatni rivojlantirib iqtisodiyotimizni yuksaltirishga hissa qo‘shdilar”, — deya malayziyalik vazir so‘zlaridan iqtibos keltirmoqda “Xalq so‘zi”.

Prezident Islom Karimov jala va bo‘rondan aziyat chekkan Xorazm viloyatida ham bo‘lib, u yerdagi aholi holidan xabar olgan:

Mamlakatda esa tabiiy ofatlar to‘xtay demayapti:

1992-yilning yanvarida Toshkentdagi Talabalar shaharchasida bo‘lib o‘tgan talabalar namoyishi tartibsizliklarga aylanib ketgan, odamlar qurbon bo‘lgan edi. O‘zbekiston bosh prokurori Bo‘ritosh Mustafoyev O‘zA muxbiri bilan suhbatda “bu ishlar bosti-bosti bo‘lib ketdi, degan xayolda yurganlar xato qiladi”, deb ta’kidlagan. “Biz hozir Talabalar shaharchasidagi voqealar yuzasidan tegishli ishlarni olib boryapmiz. Yaqin kunlarda haqiqat yuzaga chiqadi”, — deb qo‘shimcha qilgan bosh prokuror.

“Xalq so‘zi” gazetasida e’lon qilingan “Yashashga imkon bering” materialidan ayrim iqtiboslar: “Olimlarning ta’kidlashicha, Farg‘ona vodiysida odamlarning rak kasaliga chalinishi to‘rt baravar ko‘paygan. Yaponlarga nisbatan o‘zbek ayollar 8 yil, erkaklar 12 yil kam umr ko‘rar ekanlar... Ma’lumotlarga qaraganda, hozir bizdagi bolalarning bo‘ylari Ovrupo bolalariga nisbatan o‘rtacha 11—12 santimetr past ekan”.

Toshkentlik A.Mutalovning yozishicha, Termiz va Uchqizil stansiyalari oralig‘idagi bir necha o‘nlab gektar maydonni egallab yotgan harbiy texnika buyumlari — afg‘on urushida pachaqlangan tanklar, ishdan chiqqan BTR, BMPlar boshqa zirhli o‘ziyurar mashinalar ‘mozori’ni Termizga poyezdda borgan hamma ko‘rgan. “Bu buzuq mashinalarni jumhuriyat ixtiyoriga olib, temirchi ustalar ehtiyoji uchun ishlatsak bo‘lmaydimi?”, — deb taklif bergan u.

“O‘zbekiston ovozi” gazetasida e’lon qilingan “EHM — prokuraturada” xabari juda qiziq. Birinchidan, unda ta’kidlanishicha, O‘zbekistonda 1992-yilda “ko‘pchilik rayon prokuraturalarida asosan uch kishi faoliyat ko‘rsatgan”. Ikkinchidan, uch kishi ishlaydigan Jizzax viloyati Oktabr (hozirgi Zafarobod) tumani prokuraturasidagi kompyuter tuman prokurori Azimjon Ergashev tashabbusi bilan paxta tozalash zavodiga ijaraga berilgan.

Dunyoda nima gap? Rossiya prezidenti Boris Yelsin bu fikrga qo‘shilmasa-da, Moldova o‘zini Rossiya bilan urush holatida, deb hisoblamoqda (baxtga qarshi, bu qurolli mojaroga bugungi kungacha ham to‘laqonli yechim topilmagan).

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi