Устоз-шогирд анънаси ўзаро ишонч ва ҳурматда қурилади
Халқимизда «Устоз отангдек улуғ» деган ҳикмат бежиз айтилмаган. Ўтган ота-боболаримиз устоз ва муаллимларнинг ҳаққини яхши билганлар, уларнинг қадри нечоғли баланд эканини теран англаганлар.
Биламизки, дунё тан олган бобомиз Соҳибқирон Амир Темур Турон заминининг йирик давлат арбоби, буюк саркардаси бўлган. У қудратли давлатни вужудга келтирган. Самарқанд шаҳридаги Гўри Амир мақбарасига Амир Темур авлодлари дафн этилган. Биласизми, бу ерда соҳибқироннинг устозлари пири Мир Саййид Барака ва Саййид Умарнинг қабри ҳам бор. Араб тарихчиси Ибн Арабшохнинг берган маълумтларига кўра, Амир Тимур доимо қуйидаги фикрларни тез-тез такрорлаган экан: «Менинг катта марралар ва ютуқларимда, буюк давлат барпо этишимда устозим Саид Бараканинг хизматлари беқиёсдир».
Амир Темурнинг устози 1404 йилда Мозандаронда вафот этган ва Афғонистоннинг Андҳуд шаҳрида дафн этилган. Амир Темур васиятига кўра жасади Самарқандга Шоҳруҳ Мирзо томонидан келтирилган. Буюк Соҳибқирон ўз жасадини унинг оёғи учига қўйишларини васият қилган экан. Шу тариқа Амир Темур ўзи устозининг оёқ томонига дафн этилади. Бу тарихий факт бугунги кунда устоз ва шогирдларнинг ўзаро ҳурмати ва ишончи орқалигина кўпгина марраларга эришиш мумкинлини кўрсатмоқда. Ахир, устоз шогирдига ўз ҳунарини ўргатиши учун уларни ўзаро умумий мақсад, ишонч ва ўзаро келишиш, тушуниш юқори бўлиш керак.
Биласизми, I.Гёте ҳам ўз замонида бетакрор фикрларни айтган: «Чинакам шогирд бор нарсалар негизида мавҳум нарсалар ривожини ўрганади ва шу йўл билан устозига яқинлашиб боради». Демак, бугун таълимда устоз-шогирд аъанасида ўта нозик бўлган қирраларни англаш ва муносабатларни мустаҳкамлаш муҳимдир. Бу муносабатлар ўзаро ҳурмат ва ишонч, инсонийлик ва мехр-оқибатда кўринади. Бу қурилма бир кунда эмас, балки қадамба-қадам, босқичма-босқич, йиллар давомида қурилади.
Бугун эса, баъзи бир ҳолатларда бир томондан устознинг ўқувчисига нисбатан муносабати маънан қонунга зид бўлса, иккинчи томондан ўқувчиларнинг ҳам устозларга бўлган қўпол хатти-харакатлари турли-хил мураккаб муаммоларга сабаб бўлмоқда. Ўқувчилар устозидан узоқлашган сари, илм-фан, маърифат ва дунёвий тафаккурдан узоқлашмоқда. Масалан, ижтимоий тармоқларда Андижоннинг Шаҳрихон тумани маҳаллий кенгаш депутатининг ўқитувчига тазйиқ қилгани, ёки устозларни узр сурашга мажбур қилингани, ёки ўқитувчиларнинг ўз ўқувчиларини дўппослагани кенг муҳокама қилинди. Бундай ҳолатлар нафақат таълим тизимидаги муаммоларни янада чуқурлашиши, мураккамлашиши ва чигаллашишига олиб келмоқда, балки бутун жамиятдаги ўзгаришларга ҳам салбий таъсир қилмоқда.
Ҳеч бир замонларда, ҳеч бир жамият ва давлатларда бундай ҳолат бўлмаган. Аксинча, масалан, Ҳиндистонда устозларнинг ҳурмати шу даражада юқорики, ҳатто уларнинг соясига ҳам оёқ босишмайди, ёки Японияда устозларга нафақат мактабда, балки ҳамма жойда бирдек таъзим-ҳурмат бажо келтирилади ҳамда ҳар бир япониялик болакай ўқитувчи бўлишни орзу қилади. Финляндияда эса ўқитувчиларнинг малакасига ишонч шунчалик юқорики, дарсликлар учун ҳам умуммиллий стандартлар бекор қилинган — ўқитувчилар ўзларининг ва ўқувчиларининг эҳтиёжларидан келиб чиқиб дарслик танлайди. Финляндиядаги мактабларда ўқитувчи доска олдида туриб 45 дақиқа мавзуни тушунтиришига деярли гувоҳ бўлмайсиз. Ўқувчилар ўзаро келишилган режа бўйича мавзуни ўзлари мустақил ўрганади. Финлар шундай дейишади: «Биз ё ҳаётга тайёрлаймиз, ёки — имтиҳонларга. Биз биринчисини танлаймиз». Ўқитувчи ўз ўқувчиларини қай усулда ўқитиши назорат қилинмайди. Фин ўқитувчилари дунёдаги энг малакали мутахассислардир. Финляндияда ўқитувчиликка бўлган талаблар жуда юқори. Ўқитувчилари худди шифокорлар ва юристлар каби мақомга эга. Уларнинг ижтимоий мавқеи ҳам жуда юқори. Фин ўқитувчиларининг бу қадар улкан мавқега эгаликлари ўқитувчи касбига бўлган талабнинг юқорилиги ҳамда малака имтиҳонларининг мураккаблиги билан изоҳланади. Шунинг учун Финляндияда улар ўз ўқитувчиларини доимий равишда баҳолаш ва баҳолаб бориш заруратини сезмайди. Агар ўқитувчидан қандайдир хато ёки камчилик ўтадиган бўлса, у билан мактаб директорининг ўзи шуғулланиб қўя қолади.
Тан оламиз, таълим мураккаб жараёндир. Бугун биз финларнинг таълим тизимидан андозалар олмоқдамиз. Ўқувчиларнинг маънан етук, рақобатбардош, комил инсонлар бўлиб вояга етишида ҳамма тизимлар бирдек масъулдир. «Қуш уясида кўрганини қилади», деганларидек, болага аввало оиладаги соғлом муҳит керак бўлади, кейин эса четда томошабин бўлмасдан, биргаликда ҳам маҳалла ҳам таълим муассасалари тарбиялашга ўз ҳиссасини қўшайди.
Усарова Ф.Х. ЎзР ФА ҳузуридаги Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари бўйича Мувофиқлаштирувчи-методик марказ директори вазифасини бажарувчи, с.ф.н., доцент
