Xalqimizda “Ustoz otangdek ulug‘” degan hikmat bejiz aytilmagan. O‘tgan ota-bobolarimiz ustoz va muallimlarning haqqini yaxshi bilganlar, ularning qadri nechog‘li baland ekanini teran anglaganlar.
Bilamizki, dunyo tan olgan bobomiz Sohibqiron Amir Temur Turon zaminining yirik davlat arbobi, buyuk sarkardasi bo‘lgan. U qudratli davlatni vujudga keltirgan. Samarqand shahridagi Go‘ri Amir maqbarasiga Amir Temur avlodlari dafn etilgan. Bilasizmi, bu yerda sohibqironning ustozlari piri Mir Sayyid Baraka va Sayyid Umarning qabri ham bor. Arab tarixchisi Ibn Arabshoxning bergan ma’lumtlariga ko‘ra, Amir Timur doimo quyidagi fikrlarni tez-tez takrorlagan ekan: “Mening katta marralar va yutuqlarimda, buyuk davlat barpo etishimda ustozim Said Barakaning xizmatlari beqiyosdir”.
Amir Temurning ustozi 1404-yilda Mozandaronda vafot etgan va Afg‘onistonning Andhud shahrida dafn etilgan. Amir Temur vasiyatiga ko‘ra jasadi Samarqandga Shohruh Mirzo tomonidan keltirilgan. Buyuk Sohibqiron o‘z jasadini uning oyog‘i uchiga qo‘yishlarini vasiyat qilgan ekan. Shu tariqa Amir Temur o‘zi ustozining oyoq tomoniga dafn etiladi. Bu tarixiy fakt bugungi kunda ustoz va shogirdlarning o‘zaro hurmati va ishonchi orqaligina ko‘pgina marralarga erishish mumkinlini ko‘rsatmoqda. Axir, ustoz shogirdiga o‘z hunarini o‘rgatishi uchun ularni o‘zaro umumiy maqsad, ishonch va o‘zaro kelishish, tushunish yuqori bo‘lish kerak.
Bilasizmi, I.Gyote ham o‘z zamonida betakror fikrlarni aytgan: “Chinakam shogird bor narsalar negizida mavhum narsalar rivojini o‘rganadi va shu yo‘l bilan ustoziga yaqinlashib boradi”. Demak, bugun ta’limda ustoz-shogird a’anasida o‘ta nozik bo‘lgan qirralarni anglash va munosabatlarni mustahkamlash muhimdir. Bu munosabatlar o‘zaro hurmat va ishonch, insoniylik va mexr-oqibatda ko‘rinadi. Bu qurilma bir kunda emas, balki qadamba-qadam, bosqichma-bosqich, yillar davomida quriladi.
Bugun esa, ba’zi bir holatlarda bir tomondan ustozning o‘quvchisiga nisbatan munosabati ma’nan qonunga zid bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘quvchilarning ham ustozlarga bo‘lgan qo‘pol xatti-xarakatlari turli-xil murakkab muammolarga sabab bo‘lmoqda. O‘quvchilar ustozidan uzoqlashgan sari, ilm-fan, ma’rifat va dunyoviy tafakkurdan uzoqlashmoqda. Masalan, ijtimoiy tarmoqlarda Andijonning Shahrixon tumani mahalliy kengash deputatining o‘qituvchiga tazyiq qilgani, yoki ustozlarni uzr surashga majbur qilingani, yoki o‘qituvchilarning o‘z o‘quvchilarini do‘pposlagani keng muhokama qilindi. Bunday holatlar nafaqat ta’lim tizimidagi muammolarni yanada chuqurlashishi, murakkamlashishi va chigallashishiga olib kelmoqda, balki butun jamiyatdagi o‘zgarishlarga ham salbiy ta’sir qilmoqda.
Hech bir zamonlarda, hech bir jamiyat va davlatlarda bunday holat bo‘lmagan. Aksincha, masalan, Hindistonda ustozlarning hurmati shu darajada yuqoriki, hatto ularning soyasiga ham oyoq bosishmaydi, yoki Yaponiyada ustozlarga nafaqat maktabda, balki hamma joyda birdek ta’zim-hurmat bajo keltiriladi hamda har bir yaponiyalik bolakay o‘qituvchi bo‘lishni orzu qiladi. Finlyandiyada esa o‘qituvchilarning malakasiga ishonch shunchalik yuqoriki, darsliklar uchun ham umummilliy standartlar bekor qilingan — o‘qituvchilar o‘zlarining va o‘quvchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqib darslik tanlaydi. Finlyandiyadagi maktablarda o‘qituvchi doska oldida turib 45 daqiqa mavzuni tushuntirishiga deyarli guvoh bo‘lmaysiz. O‘quvchilar o‘zaro kelishilgan reja bo‘yicha mavzuni o‘zlari mustaqil o‘rganadi. Finlar shunday deyishadi: “Biz yo hayotga tayyorlaymiz, yoki — imtihonlarga. Biz birinchisini tanlaymiz”. O‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini qay usulda o‘qitishi nazorat qilinmaydi. Fin o‘qituvchilari dunyodagi eng malakali mutaxassislardir. Finlyandiyada o‘qituvchilikka bo‘lgan talablar juda yuqori. O‘qituvchilari xuddi shifokorlar va yuristlar kabi maqomga ega. Ularning ijtimoiy mavqei ham juda yuqori. Fin o‘qituvchilarining bu qadar ulkan mavqega egaliklari o‘qituvchi kasbiga bo‘lgan talabning yuqoriligi hamda malaka imtihonlarining murakkabligi bilan izohlanadi. Shuning uchun Finlyandiyada ular o‘z o‘qituvchilarini doimiy ravishda baholash va baholab borish zaruratini sezmaydi. Agar o‘qituvchidan qandaydir xato yoki kamchilik o‘tadigan bo‘lsa, u bilan maktab direktorining o‘zi shug‘ullanib qo‘ya qoladi.
Tan olamiz, ta’lim murakkab jarayondir. Bugun biz finlarning ta’lim tizimidan andozalar olmoqdamiz. O‘quvchilarning ma’nan yetuk, raqobatbardosh, komil insonlar bo‘lib voyaga yetishida hamma tizimlar birdek mas’uldir. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, deganlaridek, bolaga avvalo oiladagi sog‘lom muhit kerak bo‘ladi, keyin esa chetda tomoshabin bo‘lmasdan, birgalikda ham mahalla ham ta’lim muassasalari tarbiyalashga o‘z hissasini qo‘shaydi.
Usarova F.X. O‘zR FA huzuridagi O‘zbekistonning eng yangi tarixi masalalari bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi-metodik markaz direktori vazifasini bajaruvchi, s.f.n., dotsent