Тарихнинг қора саҳифаси. Занзибарда жойлашган дунёдаги энг катта қул бозори ҳақида

1873 йил 5 июнь куни Англия ҳукумати босими остида Африканинг Занзибар оролида жойлашган дунёдаги энг катта қул бозори ёпилди. Тарихнинг қора саҳифаларидан ўрин олган ушбу жой ҳақида «Дарё» ҳикоя қилади.

Занзибар (ҳозирги Танзания давлати ҳудуди) — Африканинг шарқий соҳилидаги кичик орол бўлиб, ўзининг ажойиб табиати билан сайёҳлар орасида анча машҳур. Аммо орол қачонлардир кўплаб инсонларнинг сўнгги маскани ва қора қисмати бўлган.

Дастлаб бу кичик орол жуда муҳим аҳамиятга эга бўлмаган. Асосан, араб, форс, ҳинд ва африка халқлари орасидаги савдо транзити бўлиб хизмат қилган. 1499 йилда Европадан Ҳиндистонга денгиз йўлини очган Васко да Гама Занзибарда ҳам тўхтаб ўтади, ундан бироз кейин келган португал армияси оролни эгаллаб, Занзибар устидан ўз назоратини ўрнатади. Шу тариқа орол икки аср Португалияга қарам бўлиб қолади.

Айнан шу даврда, Занзибар португаллар қўлига ўтгач, оролдаги Стон Таун – Тош шаҳар Африканинг қуллар савдо марказига айлана бошлайди. Ҳинд океани жанубидаги қароқчилар бу ерга талон-торож қилинган бойликлар ва асирга олинган минглаб одамларни олиб келади. Тез орада Занзибарда алоҳида қул бозори пайдо бўлади. Денгиз жангларидаги асирлар камая бошлагач, қуллар Африканинг марказий қисмидан овланиб, келтирила бошланади. Шундай қилиб Занзибар қул савдосининг асосий марказига айланади-қолади.

XIX аср бошларида Ҳинд океанида жойлашган бу кичик орол бутун дунё қул савдоси пойтахтига айланди. 1663 йилда Буюк Британия томонидан империя мустамлакаларига айнан Африкадан қул етказиш бўйича «Қироллик Африка компанияси» ташкил этилди. Лондон, Бристол, Ливерпуль каби шаҳарларда қора танли қуллар биржалари очилди. Кейинчалик бу бозорга Португал, испан ва французлар ҳам қўшилди. Қулларнинг жуда кам қисми қароқчилар томонидан қўлга олинган ёки сотилган эди.

Занзибардан Европага қул сотиш ҳақида ишланган карикатура

Қул бозорининг асосий тўлдирувчилари бу — мустамлакачи давлатлар эди. Улар Африканинг ўзлари эгалланган ҳудудларидаги маҳаллий аҳолини қулликка туширарди. Бундан ташқари маҳаллий оқсоқолларнинг ўзлари ҳам бойлик илинжида фуқароларини қулликка юборган.

Маълумотларга кўра XIX асрда Занзибарда йилига ўн мингдан ўттиз минггача қуллар сотилган. Уларнинг аксарияти Малави ва Конгонинг асирга олинган қора танли аҳолиси эди.

1830 йилдан 1873 йилгача Занзибар оролида 600 минг қул сотилган. Бу ўша давр учун жуда даҳшатли рақам (бутун Африка аҳолиси 90 миллион атрофида бўлган).

Занзибарга келтирилган қуллар жуда оғир шароитларда сақланган, уларга товар ўрнида муносабатда бўлинган. Қуллар сотиладиган бозордан унча узоқ бўлмаган жойда қуллар сақланадиган ғор-ертўлалар жойлашган. Баландлиги одам бўйидан бироз паст бўлган кичик хоналарда қуллар «омади келиб» сотилишига қараб бир неча кундан бир неча ойгача сақланган.

1698 йилда Занзибар Уммон султонлиги таркибига қўшиб олинади. Аммо бу қул савдоси ривожига таъсир қилмайди. Ҳатто Уммоннинг қудратли султонларидан бири Султон Саид мамлакат пойтахтини Маскатдан Занзибарга кўчиради. Кейинчалик шу кўчиш натижасида бир-биридан мустақил Уммон ва Занзибар султонликлари ташкил топади. Араблар ҳукмронлиги даврида ҳам Занзибарда қул савдоси анча ривожланади.

Фақатгина 1873 йилга келиб Англиянинг кучли босими остида султон Баргаш ибн Саид Занзибарда қулликни бекор қилувчи қарорга имзо чекади. Стон Таундаги қул бозори ёпилади ва давлатда қул савдоси тақиқланади. Собиқ қул бозори майдонида англикан собори қад кўтарди. Айтиш мумкинки, дунё қул савдосига қарши курашиш ва уни тугатишда Буюк Британия асосий рол ўйнади. Инглизлар Африка соҳилларида патруль ташкил қилиб, кемаларни текширди, минглаб қулларни озод қилди.

Ҳозирги кунда ушбу улкан собор олдида қуллик қурбонлари хотирасига ёдгорлик ўрнатилган.