Қорабоғ уруши якунланди, лекин унинг натижалари ва хулосалари ҳалигача экспертлар орасида баҳсларга сабаб бўлмоқда. Урушдаги мағлубият Арманистон учун нимани англатади? Озарбайжон ғалабадан қандай фойдаланади? Кавказдаги йирик ҳокимиятларнинг куч мувозанати қандай ўзгаради? «Дарё» колумнисти, сиёсатшунос Михаил Магид шу каби саволларга жавоб қидиради.
Арманистон урушда мағлуб бўлгач, бу давлатдаги устувор саналган, ўзини бутун минтақа билан кескин зиддиятга қўйишга қаратилган мафкуранинг асли пуч экани ойдинлашди. Бугунги Эрдўғон Туркияси анчайин агрессив мамлакат бўлиб, ҳозирда Ливия, Сурия ва Ироқда жанглар олиб боряпти; у Иккинчи Қорабоғ урушида ҳам иштирок этди. Озарбайжонда эса авторитар тизим ҳукмрон. Лекин кичкинагина Арманистонни айнан шу давлатлар ўраб турибди.
Яшаб қолиш учун арманилар йирик туркий халқлар билан ўз-ўзини қарама-қарши қўйишдан тийилиб, оддий одамлар билан, турк ва озарбайжон қўшнилар билан тил топишишни ўрганиши лозим. Шунингдек, ёдга олиш керакки, турклар, форслар, озарбайжонлар, курдлар, араблар ва яҳудийлар сингари арманилар ҳам Яқин Шарқнинг жуда гўзал ва ўта зиддиятли халқлар мозаикасининг бир қисмидир. Ҳамкорликдан ўзга чоранинг ўзи йўқ ва бўлмайди ҳам.
Бу ҳаммага тааллуқли. Курдлар мамлакат аҳолисининг каттагина қисмини ташкил этиб турган ва уларнинг туғилиш кўрсаткичи туркларникидан юқори бўлган бир пайтда турк давлатининг курд масаласига нисбатан беписанд қараши ва курд шаҳарларида сайланган курд ҳокимларни қамоққа олиниб, давлат мактабларида курд тили ўтилмаслиги аллақачон партизанлар урушига – курд герильясига олиб келди.
Эрон давлатининг ҳам мамлакатдаги йирик озарбайжон, курд, билуж ва араб жамоаларини эътиборсиз қолдиришга уриниши ва уларнинг тили ва маҳаллий мухторияти борасида тийишга ҳаракат қилиши ҳам истиқболсиздир. Лекин Эрон ҳеч бўлмаганда охирги пайтлар мактабларда озарбайжон тилини жорий қилмоқда. Исроил уч миллионга яқин араб истиқомат қиладиган Иордан дарёсининг ғарбий қирғоғини эгаллашда давом этиши ва Фаластин масаласига эътиборсизлик қилиши ҳам худди шундай истиқболсиздир.
Яқин Шарқда миллий унитар давлат мавжуд бўла олиши ҳар доим катта муаммо бўлади. Ҳудудларнинг мухторияти ва федерализм руҳиятидаги қандайдир янгича ечим ўйлаб топилмас экан, худди Яман ва Сурияда бўлгани сингари этник қарама-қаршиликлар ҳамда конфессиялар ўртасидаги зиддиятлар бу давлатларни ҳам парчалаб ташлайди.
Лекин қудратли туркий мусулмон давлатлари альянси билан қуршаб олинган ва ўзини қўллаб-қувватлагувчи Россия билан ҳатто умумий чегаралари ҳам бўлмаган кичкинагина Арманистоннинг аҳволи бундан баттар. Бу моҳиятан сиёсий фалокатдир.
Қорабоғдаги уруш шуни кўрсатдики, Арманистон мавжудлигининг ўзи ҳам савол остида экан. Россия қўшинларини мамлакат чегарасига жойламаганида эди, Арманистонни Туркия ва Озарбайжон армиясининг Нахичеван ва Қорабоғдан туриб берилган омихта зарбаси билан қоқ иккига бўлиб ташланган бўлар эди. Бу ҳолда Арманистон, Ереван ва унинг атрофларидан иборат даражагача кичрайиб, норасмий тарздаги турк вассалига айланган бўларди.
Ҳозирги Арманистоннинг мавжудлиги Россия қўшинларига боғлиқ, улар юқоридаги каби ҳолат рўй беришига йўл қўймади. Ҳозирда бу мамлакат Россияга тотал равишда муҳтож. Лекин Россия кучсизланса ёки бошқа сабаблар туфайли Арманистон масаласи билан шуғулланишни истамай қолса, унда нима бўлади? Ҳозир Арманистонга Россия етказиб бераётган қурол-яроғни ўз чегаралари орқали ўтказиб бериб турган Эрон ҳам ички Озарбайжондаги (Эрон Озарбайжонидаги) намойишлар босими остида ёки охирги йилларда анча яқинликка бориб қолган Туркия билан келишувга кўра чегарани ёпиб қўйса нима бўлади? Россия билан зиддиятда бўлган Грузия ҳам Туркия билан яқинлашса нима бўлади? Бу саволлар юзага чиқмаслигининг иложи йўқ.
Узоқ вақт мобайнида мутахассислар Арманистоннинг ёмон геосиёсий аҳволига эътибор қаратиб келди ва вақт Арманистоннинг зарарига ишлаётгани ҳамда у мағлубият томонга қараб кетаётганини таъкидлади: бойроқ бўлган Озарбайжон давлати Исроил, Туркия ва Россиядан Арманистон учун қимматлик қиладиган қурол-яроғнинг катта миқдорини харид қилди; Озарбайжон армияси Арманистон билан 2016 йилдаги ҳарбий можарода ҳам яққол устунликни кўрсатиб қўйди. У Қорабоғ ва оккупация остидаги еттита туманни қайтариб олиш учун жиддий тайёрланди.
Айрим армани сиёсатчилари, масалан, Жирайр Липаритян кабилар юқоридаги каби фактларни муҳокама қилиб, Қорабоғ масаласида муросасозликка асосланган юмшоқ ечимларни ҳам таклиф қилди. Арманистонда уларга эътибор кам қаратилди – етакчи партиялар ва жамият, афтидан, ҳарбий ғалабага ишонди. Армани халқига хос бўлган ва мураккаб қарорларни қабул қилишда матонат кўрсатиб, стратегик сиёсий фикрлай оладиган сифат ва хусусиятлар эндиликда, келажакда бошқа фалокатларни олдини олади, деб умид қилишдан бошқа чора қолмаяпти.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)