Qorabog‘ urushi yakunlandi, lekin uning natijalari va xulosalari haligacha ekspertlar orasida bahslarga sabab bo‘lmoqda. Urushdagi mag‘lubiyat Armaniston uchun nimani anglatadi? Ozarbayjon g‘alabadan qanday foydalanadi? Kavkazdagi yirik hokimiyatlarning kuch muvozanati qanday o‘zgaradi? “Daryo” kolumnisti, siyosatshunos Mixail Magid shu kabi savollarga javob qidiradi.

Armaniston urushda mag‘lub bo‘lgach, bu davlatdagi ustuvor sanalgan, o‘zini butun mintaqa bilan keskin ziddiyatga qo‘yishga qaratilgan mafkuraning asli puch ekani oydinlashdi. Bugungi Erdo‘g‘on Turkiyasi anchayin agressiv mamlakat bo‘lib, hozirda Liviya, Suriya va Iroqda janglar olib boryapti; u Ikkinchi Qorabog‘ urushida ham ishtirok etdi. Ozarbayjonda esa avtoritar tizim hukmron. Lekin kichkinagina Armanistonni aynan shu davlatlar o‘rab turibdi.

Yashab qolish uchun armanilar yirik turkiy xalqlar bilan o‘z-o‘zini qarama-qarshi qo‘yishdan tiyilib, oddiy odamlar bilan, turk va ozarbayjon qo‘shnilar bilan til topishishni o‘rganishi lozim. Shuningdek, yodga olish kerakki, turklar, forslar, ozarbayjonlar, kurdlar, arablar va yahudiylar singari armanilar ham Yaqin Sharqning juda go‘zal va o‘ta ziddiyatli xalqlar mozaikasining bir qismidir. Hamkorlikdan o‘zga choraning o‘zi yo‘q va bo‘lmaydi ham.

Bu hammaga taalluqli. Kurdlar mamlakat aholisining kattagina qismini tashkil etib turgan va ularning tug‘ilish ko‘rsatkichi turklarnikidan yuqori bo‘lgan bir paytda turk davlatining kurd masalasiga nisbatan bepisand qarashi va kurd shaharlarida saylangan kurd hokimlarni qamoqqa olinib, davlat maktablarida kurd tili o‘tilmasligi allaqachon partizanlar urushiga – kurd gerilyasiga olib keldi.

Eron davlatining ham mamlakatdagi yirik ozarbayjon, kurd, biluj va arab jamoalarini e’tiborsiz qoldirishga urinishi va ularning tili va mahalliy muxtoriyati borasida tiyishga harakat qilishi ham istiqbolsizdir. Lekin Eron hech bo‘lmaganda oxirgi paytlar maktablarda ozarbayjon tilini joriy qilmoqda. Isroil uch millionga yaqin arab istiqomat qiladigan Iordan daryosining g‘arbiy qirg‘og‘ini egallashda davom etishi va Falastin masalasiga e’tiborsizlik qilishi ham xuddi shunday istiqbolsizdir.

Yaqin Sharqda milliy unitar davlat mavjud bo‘la olishi har doim katta muammo bo‘ladi. Hududlarning muxtoriyati va federalizm ruhiyatidagi qandaydir yangicha yechim o‘ylab topilmas ekan, xuddi Yaman va Suriyada bo‘lgani singari etnik qarama-qarshiliklar hamda konfessiyalar o‘rtasidagi ziddiyatlar bu davlatlarni ham parchalab tashlaydi.

Lekin qudratli turkiy musulmon davlatlari alyansi bilan qurshab olingan va o‘zini qo‘llab-quvvatlaguvchi Rossiya bilan hatto umumiy chegaralari ham bo‘lmagan kichkinagina Armanistonning ahvoli bundan battar. Bu mohiyatan siyosiy falokatdir.

Qorabog‘dagi urush shuni ko‘rsatdiki, Armaniston mavjudligining o‘zi ham savol ostida ekan. Rossiya qo‘shinlarini mamlakat chegarasiga joylamaganida edi, Armanistonni Turkiya va Ozarbayjon armiyasining Naxichevan va Qorabog‘dan turib berilgan omixta zarbasi bilan qoq ikkiga bo‘lib tashlangan bo‘lar edi. Bu holda Armaniston, Yerevan va uning atroflaridan iborat darajagacha kichrayib, norasmiy tarzdagi turk vassaliga aylangan bo‘lardi.

Hozirgi Armanistonning mavjudligi Rossiya qo‘shinlariga bog‘liq, ular yuqoridagi kabi holat ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymadi. Hozirda bu mamlakat Rossiyaga total ravishda muhtoj. Lekin Rossiya kuchsizlansa yoki boshqa sabablar tufayli Armaniston masalasi bilan shug‘ullanishni istamay qolsa, unda nima bo‘ladi? Hozir Armanistonga Rossiya yetkazib berayotgan qurol-yarog‘ni o‘z chegaralari orqali o‘tkazib berib turgan Eron ham ichki Ozarbayjondagi (Eron Ozarbayjonidagi) namoyishlar bosimi ostida yoki oxirgi yillarda ancha yaqinlikka borib qolgan Turkiya bilan kelishuvga ko‘ra chegarani yopib qo‘ysa nima bo‘ladi? Rossiya bilan ziddiyatda bo‘lgan Gruziya ham Turkiya bilan yaqinlashsa nima bo‘ladi? Bu savollar yuzaga chiqmasligining iloji yo‘q.

Uzoq vaqt mobaynida mutaxassislar Armanistonning yomon geosiyosiy ahvoliga e’tibor qaratib keldi va vaqt Armanistonning zarariga ishlayotgani hamda u mag‘lubiyat tomonga qarab ketayotganini ta’kidladi: boyroq bo‘lgan Ozarbayjon davlati Isroil, Turkiya va Rossiyadan Armaniston uchun qimmatlik qiladigan qurol-yarog‘ning katta miqdorini xarid qildi; Ozarbayjon armiyasi Armaniston bilan 2016-yildagi harbiy mojaroda ham yaqqol ustunlikni ko‘rsatib qo‘ydi. U Qorabog‘ va okkupatsiya ostidagi yettita tumanni qaytarib olish uchun jiddiy tayyorlandi.

Ayrim armani siyosatchilari, masalan, Jirayr Liparityan kabilar yuqoridagi kabi faktlarni muhokama qilib, Qorabog‘ masalasida murosasozlikka asoslangan yumshoq yechimlarni ham taklif qildi. Armanistonda ularga e’tibor kam qaratildi – yetakchi partiyalar va jamiyat, aftidan, harbiy g‘alabaga ishondi. Armani xalqiga xos bo‘lgan va murakkab qarorlarni qabul qilishda matonat ko‘rsatib, strategik siyosiy fikrlay oladigan sifat va xususiyatlar endilikda, kelajakda boshqa falokatlarni oldini oladi, deb umid qilishdan boshqa chora qolmayapti.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.