Ғайриоддий Калигула — абадий шармандалик рамзига айланган Рим императори

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов анъанавий тарих рукнида Рим тарихида ўчмас из қолдирган ғайриоддий Калигула ҳақида ҳикоя қилади.

Рим императори Тиберий жияни Германикни ворис фарзанд сифатида асраб олди. Бу танлов жуда муваффақиятли эди, чунки Германик ўзини яхши ҳарбий раҳбар ва тажрибали сиёсатчи сифатида кўрсатди. Ундан яхши император чиқарди, аммо тақдир жуда инжиқ. Германик милодий 19 йилда 34 ёшида Антиохияда вафот этади. Тарихчилар томонидан унинг заҳарлангани тахмин қилинади. У вақтларда бундай ишлар оддий ҳол эди.

Германикнинг 9 фарзанди бор эди. Учинчи ўғлига Гай Юлий Цезарь Калигула деб исм қўйди. У император Калигула сифатида тарихга кирди.

Германикнинг тўнғич ўғли Нерон 31 йилда ўлди. 33 йилда иккинчи ўғли Друз ҳалок бўлди. Бу ёшлар сарой фитналари натижасида дунёни тарк этди. Аммо Калигула омадли чиқди. У акаларидан анча ёш эди ҳамда Тиберийнинг онаси ҳимояси ва қарамоғида бўлди.

Бу аёл ёш йигитни кекса император даврида вақтинчалик бошқарувчи ролини бажарган Луций Элий Сеяннинг қонли фитналаридан ҳимоя қилди. 31 йилнинг октябрида Сеян қатл этилди ва 37 йил 18 март куни Гай Юлий Цезарь Калигула император деб эълон қилинди.

Янги император

Тиберий ўз ворисини танлашда узоқ вақт иккиланиб қолди. Калигула ёки Гемеллдан (Друзнинг ўғли) қай бирига ҳокимият берилишини ҳал қила олмади. Биринчиси, претор Макрон томонидан қўллаб-қувватланди. Бу эса 77 ёшли император танловини белгилаб берди. Аммо Тиберий айёрона ҳаракат қилди, унинг хоҳиши билан иккаласи ҳам ворис этиб тайинлади.

Тиберийнинг ўлимидан кейин Гемелла ҳам жуда тез орада ўлдирилди ва мамлакатдаги бутун куч Калигуланинг қўлига ўтди. Сенат расмий равишда унга барча ваколатни берди ва Калигула Рим империясининг қонуний императорига айланди. Рим фуқаролари орасида машҳурликка эришмоқчи бўлган янги ҳукмдор, аввалига Тиберийнинг сиёсати билан таққослаганда юмшоқроқ ва инсонпарвар сиёсатни олиб борди.

У Сенатга ҳар томонлама ўз ҳурматини намоён қилишни бошлади, кичик ҳокимият вакилларига ҳам катта ҳуқуқлар берди. Император буюклигини ҳақорат қилиш тўғрисидаги қонунни бекор қилди ва қонун остида қамалганларнинг барчасига амнистия берди.

Агар Тиберий фитнадан қўрқиб ўз қариндошларини шафқатсизларча йўқ қилган бўлса, янги император бошқача йўл тутди. У онаси Агриппина ва акаси Нероннинг хокини Римга олиб келишни буюрди. Улар Август мақбарасида дафн этилди. Друзнинг хоки эса топилмади, аммо унинг хотирасига кенотаф (майитсиз қабр тоши) ўрнатилди. Бу ҳаракатларнинг барчаси Римнинг янги ҳукмдорининг халқ олдидаги обрўсини оширишга хизмат қилди.

Халққа нон ва томоша керак

Аммо ҳар қандай императорга керак бўладиган асосий нарса халқнинг қўллаб-қувватлаши эди. Тиберий жуда тежамкор одам бўлган. У турли кўнгилочар байрамлар учун пулни жуда кам сарфларди. Унинг вориси эса дарҳол қўлини давлат хазинасига ташлади, олтин ва кумуш тангаларни назоратсиз сарфлашни бошлади. У легионерлар (ёлланма жангчилар)га катта пул мукофоти ажратди, одамлар учун турли кўнгилочар тадбирларни ташкил қила бошлади.

Циркларда гладиаторлар жанги, от аравалари пойгалари ва театр намойишлари уюштирилди. Одамларга жуда кўп миқдорда нон ва томоша берилди. Оқибатда, бир йилдан камроқ вақт ичида хазина бўшаб қолди. 37 йилнинг октябрида императорнинг ўзи қаттиқ касал бўлиб қолди. Римликлар бу ҳақда билиб, император саройи ёнига йиғилди ва бир неча кун мотам тутди. Императорнинг соғлиғи яхшиланганида халқнинг қувончи чексиз эди.

Касалликдан тузалиб ўзгарган ҳукмдор

Римнинг учинчи императори нима билан касал бўлгани номаълум, аммо тузалганидан сўнг у ёмон томонга ўзгарди. Афтидан, касалликдан кейин у турли хил жисмоний ва ақлий заифликларга дуч келган, аммо асосий нарса хазинада пул етишмаслиги эди. Бироқ мамлакатда байрамлар аллақачон тизимга айланиб улгурган ва шунинг учун у ҳар қандай йўл билан пул топишга мажбур бўлди.

Римда буюкликни ҳақоратлаганлар устидан жараёнлар қайта бошланди. Натижада улар бой одамларни айблашди, қувғин қилишди ва мол-мулкларини мусодара қилдилар. Империяда золимлик бошланди ва императорнинг ўзи ҳам ақлсиз ва қўрқоқ бўлиб қолди. Унга ҳамма жойда фитна ва душманлар бордек туюла бошлади.

Император уни ҳокимият тепасига олиб келган претор Макронни ўзини тик турган қиличга ташлаб ўлдиришга, унинг севган хотини Эннияни эса заҳар ичишга мажбур қилди. Улар ўлгач, Калигула уларнинг болаларини ҳам ўлдиришни буюрди. У ҳокимиятни шу қадар эгаллаб олган эдики, ўзини Худо деб ўйларди, Сенат ва одамларга унга фақат худоларгагина қилинадиган қурбонликларни бағишлашни буюрди.

Рим ҳукмдори исрофгарчилик ва пулни бемаъни сарфлаши билан ажралиб турарди, шунинг учун ҳам ғазнага кўп ва янада кўпроқ пуллар талаб қиларди. Император бой одамлар бойликларининг бир қисмини олишни буюрди ва буни тенгсизликка қарши кураш билан изоҳлади. Ақлдан озган ҳукмдорнинг ҳар бир қарорига рози бўлган Сенат, ўз шарафини сўнгги томчиларигача йўқотди. Кунора бўладиган гладиатор жанглари ва байрамлар ҳатто оломонни зериктирди. Томошаларга кун сайин камроқ одамлар кела бошлади, бу эса императорнинг ғазабини келтирарди.

Калигула ўз хирси завқини қондириш мақсадида кўзига чиройли кўринган зодагон одамларнинг аёлларини ўғирлаб зўрларди. У ҳатто ўзининг учта опа-сингиллари билан ҳам жисмоний яқинлик қилиш каби қабиҳ ишларни амалга оширди. Улардан бири — Друзилла вафот этганида, Калигула мамлакатда шундай мотам эълон қилдики, унинг давомида ҳар қандай қувончни намойиш қилганки инсон қатл қилинди.

Афсоналарга кўра, император ўз отини сенатор этиб тайинлаган. Айтилишича, Калигула ўз отининг номидан ҳам одамларни зиёфатларга таклиф қилган. Бир марта ҳукмдор ҳатто денгизлар худоси — Посейдонга қарши уруш эълон қилган ва шундан сўнг у ўз аскарларига найзаларини сувга отишни буюрган.

Британияга сохта юриш

У шимолга, Галлия ва Германияга боришга қарор қилди ва ўша ердан Британияга қарши юриш бошлади. Рим ҳукмдори 39 йилнинг сентябрь ойида Корнелий Гней қўмондонлиги остидаги Рим ҳарбий гарнизони жойлашган Рейн чегарасига етиб келди. Император Гнейни фитнада айблади ва қатл қилишни буюрди. Ўша йилнинг декабрь ойида у Лугдунум (замонавий Лион) шаҳрига борди ва у ерда бир неча ойни ўйин-кулги ва зиёфатларда ўтказди.

40 йилнинг ёзида Калигула ўз легионлари билан сув кечиб Британияга ўтиш учун Па-де-Кале шаҳрига яқинлашди. Бироқ ноаниқ сабабларга кўра кечиб ўтиш амалга оширилмади. Рим армияси орқага чекинди ва 40 йилнинг август ойида император Римга қайтди. Фитналардан қўрққани сабабли у абадий шаҳарни узоқ вақтга тарк этишга журъат эта олмаганди. Аммо пойтахтга қайтиш жуда дабдабали тарзда ўтди. Бу дабдабани кўрган одамлар, Римга Британияни забт этганлар қайтяпти деб ўйлаши мумкин эди.

Римда узоқ вақт йўқ бўлгани сабабли ҳукмдор ўз атрофини бутунлай ўзгартириб юборди ва унда зодагон римликлардан бирортасини қолдирмади. Шу орқали зодагонларга ишонмаслигини ва шунинг учун уларни таъқиб қилишни давом эттиришини таъкидлади. Императорни паст даражадаги одамлар қуршаб олган эди. Ҳаттоки шахсий хизматчиси Геликон ҳам катта таъсирга эга бўлишни бошлади. У императорга маслаҳат берарди ва ташриф буюрувчиларнинг киришини назорат қиларди.

Фитна

Буларнинг барчаси 40 йилларнинг кузидаги фитнага олиб келди. Унинг бошида 4 та сенатор турган. Аммо фитна фош бўлиб, фитначилар қатл этилди. Шундан сўнг одамларни ишончсиз чақувлар билан ҳам жазолаш кучайиб кетди, жаллодлар эса кечаю кундуз ишладилар. Сенат бу қонунсизликларнинг барчасига юмшоқлик билан бардош берди. Ҳаттоки бир сафар сенаторларнинг ўзлари, ҳамкасби Скрибонийни ўлдирди. Уни чақимчи Протоген императорнинг душмани деб атаган эди.

Энг қаттиқ таъқиб остида Римнинг чавандозлар синфи бўлди, чунки бу одамларнинг бойликлари Рим ҳукмдори учун жуда зарур эди. Янги солиқлар ва йиғимлар жорий этилди. Солиқни ҳаммоллардан тортиб, фоҳишахона эгаларига қадар ҳамма тўлади. Вазият кескин тус ола бошлади ва император соқчилар таркибини бир неча когорталарга кўпайтирди. Кенгайтирилган хавфсизлик чораларисиз у бошқа жойларда кўринмас эди.

Императорнинг ўлдирилиши

40 йилнинг декабрида янги фитна пайдо бўлди. Бу фитначиларнинг бошида Кассий Херей турган эди, аммо унинг орқасида ҳам бир гуруҳ нуфузли Рим сенаторлари турган. Қатллардан, мусодара, талон-торож ва хўрлашлардан чарчаган кўплаб зодагонлар бош фитначига қўшилдилар. Бир-бирини таниб олиш учун ишлатиладиган парол «эркинлик» сўзи эди.

Калигуланинг ўлдирилиши 41 йилнинг 24 январь кунига режалаштирилганди. Шу куни император театрда бўлиши, пешиндан кейин эса овқатланиш учун саройга бориши керак эди. Унга айнан саройга борадиган йўлда суиқасд қилиш режалаштирилганди. Унинг ёнида соқчилар жуда кам эди. Йўлда император актёрларни кўриб қолади ва улар билан гаплашиш учун тўхтайди.

Бу пайтда фитначилар соқчиларни орқага итариб, императорга қилич билан ҳужум қилишган ва унга 30 га яқин жароҳат етказишган. Қасос олинди, аммо бу фақат император ўлими билан чекланмади. Худди шу куни фитначилар унинг хотини Сезония ва 11 ойлик қизи Юлия Друзилани ўлдирди. Шундай қилиб империяни 4 йилдан озроқ бошқарган шафқатсиз ҳукмдорнинг ҳаёт йўли тугади.

Оддий Рим халқи золимнинг ўлимига хурсанд бўлмади. Чунки у ҳали ҳам одамлар орасида машҳур эди, аммо янги солиқлар аллақачон унинг обрўйига путур етказа бошлаган эди. Калигуланинг амакиси Клавдий янги император деб эълон қилинди.

Ғайриоддий инсон бўлган Калигула римликлар томонидан абадий шармандалик рамзига айлантирилди. Унинг хотираси лаънатланди ва унинг номи барча ёдгорликлардан ўчириб ташланди. У ўз ҳокимиятидан ўзини йўқотиб қўйган даҳшатли, такаббур шахс эди. Учинчи Рим императори Худо ролини ўйнашга ҳаракат қилди, аммо бу ролга рози бўлмаган оддий одамлар томонидан ўлдирилди.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.