19 декабрь Биринчи чечен уруши бошланган кун ҳисобланади. Россиянинг янги тарихидаги энг қонли эпизодлар бўлмиш Чечен урушлари ҳалигача дунёни даҳшатга солиб келади. «Дарё» колумнисти Нурбек Алимов бу уруш сабаблари ва бошланиши хусусида сўз юритади.
Уруш шаббодаси
СССРда «Қайта қуриш» сиёсати бошланиши билан, Совет Иттифоқининг турли республикаларида, шу жумладан, Чечен-Ингушетияда миллатчилик ҳаракатлари фаоллашди. Шундай ташкилотлардан бири 1990 йилда асос солинган Чечен халқининг умумжаҳон конгресси (ЧХУК) бўлиб, у ўз олдига Чеченистонни СССР таркибидан чиқариб, мустақил чечен давлати яратишни мақсад қилган эди. ЧХУКни Совет ҳарбий-ҳаво кучларининг собиқ генерали Жоҳар Дудаев бошқарган.
1991 йил 8 июнь куни ЧХУКнинг II сессиясида Дудаев Чеченистон Республикасини (Нохчи-чо) эълон қилди. Шу билан республикада Чечен-Ингуш АССР раҳбари Доку Завгаев ва Жоҳар Дудаевлар бошчилигидаги икки томонлама ҳокимият ҳукмронлик қила бошлади.
1991 йил июль ойида ЧХУКнинг II конгресси Чеченистон Республикаси (Нохчи-Чо) РСФСР ва СССР таркибидан чиққанини эълон қилди.
1991 йил 19–21 августда Москвада бўлган воқеалар пайтида (Август тўнтариши) Чечен-Ингуш АССР раҳбарияти, баъзи манбаларга кўра, ГКЧПни қўллаб-қувватлаган; бошқа манбаларга кўра, Завгаев Москвадаги воқеаларга аралашмаган. Бу вазиятни баҳолаб, 1991 йил 6 сентябрда Дудаев Россияни мустамлакачилик сиёсатида айблаб, республика давлат тузилмалари тарқатиб юборилганини эълон қилди. Худди шу куни Дудаев тарафдорлари Олий Кенгаш биноси, телевизион марказ ва Радио уйига бостириб кирди. 40 дан ортиқ депутат калтакланди, Грозний шаҳар кенгаши раиси Виталий Куценко деразадан улоқтирилиб ўлдирилди.
1991 йил 27 октябрда республикада айирмачилар назорати остида президент ва парламент сайлови бўлиб ўтди. Дудаев республика президенти этиб сайланди. Дудаевнинг мухолифлари сайлов натижалари сохталаштирилганини эълон қилди. 2 ноябрда РСФСР Халқ депутатлари V қурултойида сайлов ноқонуний деб эълон қилинди. Кейинчалик худди шу фикрни Конституциявий суд раиси В. Д. Зоркин ҳам айтди.
Фавқулодда ҳолат
1991 йил 7 ноябрда Россия президенти Борис Ельцин «Чечен-Ингуш Республикасида фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисида» қарор имзолади.
Президент фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисидаги фармони эълон қилингандан сўнг Дудаев тарафдорлари Ички ишлар вазирлиги, КГБ бинолари, ҳарбий қисмлар, темир йўл ва ҳаво йўлларини тўсиб қўйди. Охир-оқибат фавқулодда ҳолат бекор қилинди. 11 ноябрь куни «Чечен-Ингуш Республикасида фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисида»ги қарор мажлисда қизғин муҳокамадан сўнг Россия парламенти томонидан маъқулланмади.
Чеченистон оппозициясининг етакчилари Дудаевни мамлакат суверенитетининг ҳимоячиси сифатида қўллаб-қувватлашини билдирди.
СССР парчаланиб кетганидан кейин Дудаев Чеченистон Россиядан бутунлай чиқиб кетишини эълон қилади. Россия Ички ишлар вазирлигининг ҳарбий қисм ва бўлинмалари республикадан чиқарилиши 1992 йил июнига қадар якунланди.
Июнь ойида Россия мудофаа вазири Павел Грачёв дудаевчиларга республикада мавжуд қурол ва ўқ-дорининг ярмини топширишни буюрди. Унинг сўзларига кўра, бу зарур қадам эди, чунки «топширилган» қуролнинг катта қисмини аллақачон дудаевчилар эгаллаб олган, аскарлар ва поездлар етишмаслиги туфайли қолган қисмини олишнинг ҳам имкони бўлмаган.
Мустақил Чеченистон
Дудаевчиларнинг Грознийдаги ғалабаси Чечен-Ингуш АССРнинг қулашига олиб келди. Малгобек, Назрань ва собиқ Чечен-Ингуш Республикасининг ва Сунженский тумани Ингушетия Республикасини ташкил этди. Қонуний равишда Чечен-Ингуш Республикаси 1993 йил 9 январда фаолиятини тўхтатди. Чеченистон ва Ингушетия ўртасидаги аниқ чегара 2018 йилгача демаркация қилинмади.
1992 йил ноябрь ойида ингуш-осетин можароси пайтида рус қўшини Шимолий Осетиянинг Пригородний туманига юборилди. Шу сабабли Москва ва Чеченистон ўртасидаги муносабат кескин ёмонлашди. Шу билан бирга, Россия олий қўмондонлиги «чечен муаммоси»ни куч ва зўравонлик билан ҳал этишни таклиф қилди, аммо кейин Егор Гайдарнинг уринишлари билан Чеченистонга қўшин киритилишига йўл қўйилмади.
Натижада Чеченистон деярли мустақил бўлиб олди, аммо қонуний равишда бирор мамлакат уни мустақил деб тан олмади. Республиканинг давлат рамзлари – байроғи, герби ва мадҳияси, ваколатли органлари – президенти, парламенти, ҳукумати ва дунёвий судлари мавжуд эди. Қуролли кучларни ташкил этиш, миллий пул бирлиги – «нахара» жорий этилиши режаланганди. 12 мартда қабул қилинган конституцияда ИЧР (Ичкерия Чечен Республикаси) «мустақил дунёвий давлат» деб таърифланган, унинг ҳукумати Россия билан федерал шартнома имзолашдан бош тортган эди.
1992–1993 йилларда Чеченистонда 600 дан ортиқ қасддан қотиллик содир этилди. 1993 йил давомида Шимолий Кавказ темир йўлининг Грозний филиалида 11,5 миллиард рубль қийматидаги 4 минг вагон ва контейнерларни талон-торож қилиш билан 559 поездга ҳужум қилинди. 1994 йилнинг саккиз ойида 120 қуролли ҳужум уюштирилди, натижада 1 156 вагон ва 527 контейнер талон-торож қилинди. Йўқотишлар 11 миллиард рублдан ошди. 1992–1994 йилларда қуролли ҳужумлар натижасида 26 темир йўл ишчиси ҳалок бўлди. Мавжуд вазият Россия ҳукуматини 1994 йил октябридан Чеченистон ҳудудида ҳаракатни тўхтатиш тўғрисида қарор қабул қилишга мажбур этди.
Гаровга олиш ва қул савдоси республикада гуллаб-яшнади – 1992 йилдан бери Чеченистонда 1 790 киши ўғирланди ва ноқонуний ҳибсга олинди. Бундан ташқари шу давр мобайнида чечен ҳарбий дала командирлари Шамиль Басаев ва Салман Радуевлар бир неча бор террористик ҳужумлар уюштириб, ҳаттоки туғруқхонадаги аёллар ва болаларни ҳам гаровга олган эпизодлар бўлиб ўтди.
Дудаев – яккаҳоким
1993 йил баҳорида ИЧРда Дудаев ва парламент ўртасидаги қарама-қаршиликлар кескин кучайди. 17 апрелда Дудаев парламент, конституциявий суд ва Ички ишлар вазирлиги тарқатиб юборилишини эълон қилди. 4 июнда қуролланган дудаевчилар, хусусан, Шамиль Басаев бошчилигида Грозний шаҳар кенгаши биноси тортиб олиб, унда парламент ва конституцион суд мажлисларини ўтказди; Шундай қилиб, ИЧРда давлат тўнтариши содир бўлди. Ўтган йили қабул қилинган конституция ўзгартирилди, республикада Дудаевнинг шахсий ҳокимият режими ўрнатилди. Бу 1994 йил августгача – қонунчилик ваколатлари парламентга қайтарилгунга қадар – давом этди.
Уруш ичидаги фуқаролар уруши
1993 йил 4 июнда давлат тўнтаришидан сўнг Грознийдаги айирмачи ҳукумат назорат қилмайдиган Чеченистоннинг шимолий ҳудудларида Дудаев режими билан қуролли курашни бошлаган аксилдудаевчи мухолифат пайдо бўлди. Биринчи мухолифат ташкилоти Миллий нажот қўмитаси эди. Улар бир неча қуролли ҳаракатни амалга оширди, аммо тез орада мағлубиятга учраб, тарқалиб кетди.
Унинг ўрнига Чеченистон ҳудудида ягона қонуний ҳокимиятни эълон қилган Умар Автурхонов бошчилигидаги Чеченистон Республикасининг муваққат кенгаши (ЧРМК) тайинланди. ЧРМК Россия ҳукумати томонидан тан олинди. Москва унга ҳар томонлама ёрдам кўрсатди.
1994 йил ёзидан Чеченистонда Дудаевга содиқ қўшинлар ва Муваққат кенгашнинг Россия норасмий қўллаб-қувватлаган мухолиф кучлари ўртасида ҳарбий ҳаракатлар бошланди. Дудаев отрядлари мухолифат бошқарадиган Надтеречний ва Урус Мартан туманларида ҳужумкор операциялар ўтказди. Икки томон катта йўқотишларга учради. Жангларда танклар, артиллерия ва миномётлар ишлатилди.
Томонларнинг кучлари тахминан тенг эди. Уларнинг ҳеч бири бу курашда устун кела олмади.
26 ноябрьь куни мухолифат учинчи маротаба Грознийга бостириб кирди. Шу билан бирга, Дудаев тарафдорлари федерал контрразведка хизмати билан шартнома асосида мухолифат томонида жанг қилган бир қатор рус ҳарбий хизматчиларини қўлга олди.
Декабрь ўрталарида Россия федерал қўшинлари Грозний атрофларини ўққа тута бошлади. 19 декабрда шаҳар марказига биринчи бомба зарбаси берилди. Шу билан Биринчи чечен уруши бошланиб кетди.
Уруш
Грозний жануб томондан ҳимоясиз қолишига қарамай, шаҳарга ҳужум 1994 йил 31 декабрда бошланди. Кўча жангларида ўта ҳимоясиз бўлган 250 га яқин Россия қуролли кучларининг зирҳли машиналари шаҳарга кирди. Рус ҳарбий кучлари сафидаги аскарлар яхши ўқитилмаган, турли бўлинмалар ўртасида ўзаро ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш йўлга қўйилмаган эди. Аскарлар жанговар тажрибага эга эмас эди. Россия қўшинида чекланган миқдорда шаҳарнинг 70 йиллардаги эски режалари ва авиасуратлари бор эди холос. Алоқа воситалари ёпиқ алоқа ускуналари билан жиҳозланмагани, душманга ўзаро хабарларни эшитиб туришга имкон берди. Қўшинларга фақат саноат биноларини эгаллаш, майдонларни ва фуқаролар уйларига бостириб кириш мумкин эмаслиги буюрилди.
Ғарбий кучлар гуруҳи шарқда тўхтаб, қаршиликка учраб, орқага чекинди. 1995 йил 2 январгача ҳеч қандай чора кўрилмади. Генерал Пуликовский қўмондонлиги остидаги 131-мотоўқчи бригаданинг 1 ва 2-батальонлари (300 дан ортиқ одам) шимолий йўналишда, 81-мотоўқчи полк батальони ва танк ротаси темир йўл станциясига ва президент саройига етиб келди. Федерал кучлар чеченлар томонидан қуршовга олинди – расмий маълумотларга кўра, 131-бригаданинг йўқотишлари 85 киши бўлган, 72 киши бедарак йўқолган. 20 та танк йўқ қилинган, бригада командири полковник И. А. Савин ўлдирилган, 100 дан ортиқ аскар асир олинган. 81-кучайтирилган гвардия баталёни ҳам катта йўқотишларга дуч келди – 1 январь ҳолатига кўра бу батальонда бошланғич аскарлар сонининг 30 фоизи қолган эди холос.
Генерал Рохлин қўмондонлиги остидаги шимоли-шарқий гуруҳ сепаратистик бўлинмалар билан жангларда мағлубиятга учради. Шунга қарамай, Рохлин чекиниш тўғрисида буйруқ бермади.
1995 йил 7 январда «Шимоли-шарқ» ва «Шимол» гуруҳлари генерал Рохлин қўмондонлиги остида бирлашди, Иван Бабичев эса «Ғарб» гуруҳнинг қўмондони бўлди.
Россия армияси тактикани ўзгартирди – энди зирҳли транспорт воситаларини оммавий ишлатиш ўрнига, улар артиллерия ва самолётлар томонидан қўллаб-қувватланадиган манёврли десант гуруҳларидан фойдалана бошлади. Грозний кўчаларида шафқатсиз жанглар бўлиб ўтди.
Икки гуруҳ президент саройи томон силжиб, 9 январга қадар Нефть институти ва Грозний аэропортини эгаллаб олди. 19 январга келиб бу гуруҳлар Грозний марказида йиғилиб, президент саройини ишғол этди. Чечен айирмачи бўлинмалари Сунжа дарёсининг нариги томонига қараб чекинди ва Минутка майдонида мудофаага киришди. Муваффақиятли ҳужумга қарамай, рус ҳарбийлари шаҳарнинг атиги учдан бир қисмини назорат қилар эди холос.
Февраль ойи бошига келиб рус ҳарбийлари сони 70 минг кишига етказилди. Бирлашган қўшиннинг янги қўмондони генерал Анатолий Куликов эди.
«Жануб» гуруҳи 1995 йил 3 февралда тузилди. У Грозний шаҳрини жанубдан тўсиб қўйиш режасини амалга ошира бошлади. 9 февралга келиб рус қўшинлари Ростов – Боку федерал магистралининг чегарасигача етиб борди.
Сулҳ ва якун
13 февраль куни Ингушетиянинг Слепцовская қишлоғида Россия қўшинлари командири Анатолий Куликов ва ИЧР қуролли кучлари бош штаби бошлиғи Аслан Масхадов ўртасида вақтинча сулҳ тузиш тўғрисида музокара бўлиб ўтди. Томонлар ҳарбий асирлар рўйхатини алмашади. Иккала томонга ҳам шаҳар кўчаларида ўлик ва ярадорларни олиб кетиш имконияти берилди. Бироқ сулҳ икки томондан ҳам бузилди.
20 февралда шаҳарда (айниқса жанубий қисмида) кўча жанглари давом этди. Қўллаб-қувватлашдан маҳрум бўлган чечен қўшинлари аста-секин шаҳардан чиқиб кета бошлади.
Ниҳоят, 1995 йил 6 мартда Чеченистон ҳарбий дала қўмондони Шамиль Басаевнинг жангарилар отряди Грознийнинг айирмачилар назоратидаги сўнгги тумани бўлмиш Черноречедан чекинди ва шаҳар Россия қуролли кучлари назорати остига ўтди.
Грознийда Саламбек Хажиев ва Умар Автурхонов бошчилигидаги россияпараст маъмурият тузилди.
Бу вақтга келиб шаҳарнинг катта қисми харобага айланиб улгурган эди.
Натижа
Уруш Хасавюрт битими имзоланиши ва рус қўшини олиб чиқилиши билан якун топди. Чеченистон яна амалда мустақил бўлди, аммо де-юре дунёнинг бирор мамлакати буни тан олмади.
Бузилган уйлар ва қишлоқлар тикланмади, иқтисодиёт жиноий йўллар билан ишлади. Собиқ депутат Константин Боровойнинг сўзларига кўра, Биринчи чечен уруши пайтида Мудофаа вазирлигининг қурилиш шартномалари бўйича пора суммаси шартнома миқдорининг 80 фоизигача етди. Этник тозалаш ва жанглар туфайли Чеченистоннинг чечен миллатига мансуб бўлмаган аҳолиси мамлакатни тарк этди ёки ўлдирилди.
Россия қўшини штаб-квартираси ҳарбий ҳаракатлар тугаганидан кейин эълон қилган маълумотларига кўра, уруш оқибатида Россия қуролли кучларининг йўқотишлари қуйидагича: 4 103 киши ўлган, 1 231 киши бедарак йўқолган ва асирга олинган, 19 794 киши яраланган. Генерал-полковник Г. Ф. Кривошеев бошчилигидаги бир гуруҳ тадқиқотчилар тўплаган янги маълумотларга кўра федерал кучларнинг йўқотишлари: 5 042 ўлган, 690 киши бедарак йўқолган, 17 892 киши яраланган. «Аскар оналари» қўмитаси маълумотига кўра, урушда камида 14 минг киши ҳалок бўлган. Шуни ёдда тутиш керакки, «Аскар оналари» маълумотларида шартнома бўйича хизматчилар ва махсус бўлинмаларнинг ҳарбий хизматчиларининг йўқотишлари ҳисобга олинмаган, унга фақат армияга янги чақирилувчиларнинг йўқотишлари киритилган.
Россия маълумотларига кўра, жангариларнинг йўқотишлари 17 391 кишини ташкил қилди. Чечен бўлинмалари штаб бошлиғи (кейинчалик ИЧР президенти) Аслан Масхадовнинг сўзларига кўра, чеченлар томонидан 3 мингга яқин одам ҳалок бўлган. «Мемориал» инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотига кўра, жангариларнинг йўқотишлари 2 700 кишидан ошмайди, тинч аҳоли қурбонлари сони эса 50 минг кишига етади.
Бу билан Чеченистонда уруш тугамади. Кейинчалик республикада бошланган инқироз ва ваҳҳобийлик оқимининг ўсиши келажакда Доғистон босиб олинишига, Иккинчи чечен уруши бошланишига олиб келди. Бу энди бошқа мавзу...
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарини акс эттиради.
Изоҳ (0)