«Исломхўжа» бизга ҳақиқий тарихни ўргатади

Бир ҳафтача муқаддам узоқ кутилган «Исломхўжа» фильмининг ёпиқ премьераси бўлиб ўтди. Премьерадан сўнг берилган тақризлар ниҳоятда қисқалиги боис улар фильм ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилиш учун етарли бўлмади. Умуман олганда, тақризларнинг аксарияти фильмни салбий ёки ўртамиёна баҳолади.

Шундан келиб чиқиб, «Исломхўжа»га ўз баҳоимни бериш ҳамда бўлажак томошабинларда тўлароқ фикр уйғотиш мақсадида ушбу фильмга батафсил тўхталиб ўтишга қарор қилдим.

Илгариги мақолаларимдан бирида картина кўтариб чиқаётган даврнинг тарихдаги аҳамиятига урғу берган эдим. Бу даврда яшаган Исломхўжа сингари ўнлаб, юзлаб арбоблар борки, уларнинг ишлари бугунги кунга бевосита таъсир кўрсатади ва шу боис беқиёс қийматга эга, илло олис ўтмишга мафтун ўзбек тарихчилиги уларга ҳали муносиб баҳо бера олгани йўқ.

Айни дамда, мана шундай муҳим даврни жонлантириш, Исломхўжадай фавқулодда шахсни катта экранларга олиб чиқиш киночилардан алоҳида масъулиятни талаб қиларди. Ёпиқ премьерада иштирок этганларнинг кўпчилиги Голливуддаги сингари кенг миқёсли тарихий-бадиий фильм кутган бўлса керак, айримларнинг ҳафсаласи пир бўлгани сезилди. Аммо бу шаклдаги пеплум — тарихий жангари фильм яратишга на ажратилган бюджет (1,3 миллиард сўм), на ўзбек киносининг тажрибаси йўл қўярди. Шу боис режиссёр Жаҳонгир Аҳмедов, менимча, мавжуд вазиятда энг оптимал йўлни танлаган — бадиий публицистикага мурожаат этган.

Одатда ўзбек бадиий фильмлари содда сюжетга ва қурилишга эга бўлади, мураккаб сценарийга ва ўзига хос ечимга соҳиб ишлар камдан-кам учрайди. Ўзбекча ҳужжатли фильмларнинг ҳам аксарияти «хўжакўрсинга» ишланади ва барчага маʻлум, дарсликларга киритилган фактларнинг такрори негизига қурилади. «Исломхўжа» бу борада ўта ноёб фильмдир. Илмий жиҳатдан уни тўлақонли тадқиқот деса бўлади — режиссёр ўз жамоаси билан биргаликда тўрт йил умрини тарихий ҳужжатларни ва монографик тадқиқотларни ўрганишга сарфлагани, архив титкилагани кўриниб турибди. Фильмга XIX аср иккинчи ярми — ХХ аср бошидаги Хива тарихи бўйича йирик мутахассис — Неъмат Полвонов маслаҳатчи бўлгани унинг илмий қийматини янада оширади.

Режиссёр Исломхўжа ҳаёти ҳақидаги фактларни ўз қаҳрамони — ёш докторант тилидан батафсил, эринмай баён этади ва томошабинда ўша давр ҳақида тўла тасаввур ҳосил қилади. Диалоглар, мактублар архив материаллари асосида тиклангани диққатга сазовор. Бу билангина чекланиб қолмай, ижодкорлар кўпгина баҳсли илмий масалалар юзасидан ўз хулосасини беради. Ҳикоя орасига қўшилган бадиий саҳналар ҳам меҳр билан ишлангани, ҳар бир деталга урғу берилгани эътиборга лойиқ. Либослар, хон саройи, мулозимларнинг навбат туриш тартиби, хон тахти, рус ҳарбийларининг либослари — бари ҳаққоний тикланган.

Совет йилларида ўзбек хонликлари даври қоп-қора рангларга чапланиб, бадиий фильмлар ва китобларда жуда қўпол, карикатурали бир шаклда тасвирланар эди. Эски қолиплардан қутула олмаган замонавий ўзбек маданияти ҳам хонликларни ўрта асрларда қолиб кетган мудҳиш чаладавлатлар, хонларни ва амалдорларни эса туссиз, қиёфасиз «картонли» образлар тарзида кўрсатишга ўрганиб қолган. «Исломхўжа» биринчи марта бу стереотиплардан қочиб, хонларга ва амалдорларга «жон киритди»: экрандаги Асфандиёрхон, бизга йиллар давомида уқтириб келишганидай, маишатга берилиб кетган, мамлакат дардини унутган ақлсиз ҳукмдор эмас, балки ўқимишли, зиёли, лекин мураккаб даврда ҳокимият тепасига келиб қолган, иллат ва хислатларга эга зиддиятли шахс, у қўлидан келганча ўз давлатини кўтаришга, аҳволни яхшилашга уринади, аммо сиёсий курашда енгиб чиқишга иродаси етмайди. Исломхўжа — ҳар қандай камчиликдан мосуво, афсоналаштирилган қаҳрамон эмас, у ҳам имконияти доирасида иш кўрадиган айёр сиёсатчи. Уларнинг шахсияти ҳақидаги қўшимча маълумотлар (айтайлик, Асфандиёрхон бўш вақтида нима билан шуғулланиши-ю, Исломхўжа қандай газеталарни ўқиши) қаҳрамонларни янада «жонлантирган».

Иккиламчи образларга ҳам эътибор берилган. Жумладан, Бобожон Қатағон шунчаки Исломхўжанинг тан соқчиси бўлмай, балки унинг яқин инсони эканлиги очиб берилган.

Қолаверса, режиссёр Хива хонлиги тўлақонли давлат бўлганини, ўз маъмурий аппаратига, суд-ҳуқуқ тизимига эгалигини, хонликда мураккаб сиёсий ўйинлар, ресурслар учун кураш борганини, Россия империяси, хусусан, Амударё бўлими маъмуриятининг хонлик ҳаётига таъсирини кўрсатиб бера олган.

Олдинроқ ёзилган тақризлардан келиб чиқиб, фильмда кўплаб камчиликлар бор деб ўйлаган эдим. Аммо «Исломхўжа»ни томоша қилиш асносида бирор жиддий нуқсон топа олмадим. Айтиб ўтилган эътирозларнинг энг ўринлилари персонажлар замонавий тилда гапириши, аёл қаҳрамонларнинг ортиқ даражада ёрқин макияжи, айрим актёрлар кадрга мос тушмагани билан боғлиқ. Юқорида айтилганидек, бу — кенг миқёсли тарихий-бадиий фильм эмас, лекин қўйилган мақсад доирасида барча вазифалар уддасидан чиқилган. Режиссура, оператор иши, монтаж сифатли амалга оширилган. Сюжет мураккаб, бир неча поғонали қилиб қурилган, икки даврнинг, бадиийят ва илмий-ҳужжатли баённинг аралашуви эса менга эронлик режиссёр Моний Ҳақиқийнинг «Аждар омад» («Аждарҳо келди») кинодурдонасини эслатиб юборди. «Хонтахта» фильмларда бир хилдаги образларни жонлантиравериб бадга урган Улуғбек Қодиров ва Алишер Узоқов бу сафар ҳайрон қолдира олишди — улар ўзларига ажратилган қисқа экран вақти ичида қаҳрамонларининг шахсиятини очиб бера олган. Масалан, Улуғбек Қодировнинг кадрдаги асосий иши сукут сақлаб, олисга тикилганча вазмин қадам ташлашдан иборат, лекин унинг нигоҳи, аслзодаларга хос ишончли ҳаракатлари, гапириш оҳанги юз йил муқаддам яшаган ҳукумат раҳбарининг шахсиятини кўз олдимизда тирилтиради, ва бу тарих ишқибозларини ҳаяжонга солмай қўймайди.

Тақриз якунида яна бир жиҳатга эътибор қаратмоқчи эдим. «Исломхўжа» илк ўзбекча тарихий детектив ҳамдир. Мозийда ечилмай қолган масалалар, фош этилмаган жиноятлар, ўз баҳосини олмаган шахслар ва воқеалар жуда кўп. Тарих ўтиб кетди, деб ҳисоблайдиганлар адашади — фош этилмаганни фош этиш, очилмаганни очиш бугунги авлоднинг зиммасидаги бурчдир.

Биринчи ўзбек генерали Бобобекнинг оʻз уйида оʻлдириб кетилиши, Туркистон жадидчилиги асосчиси Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг қатл этилиши, қўрбоши Иброҳимбек Лақай иши, Афғонистондаги Бухоро муҳожироти фаолияти — бу каби мужмал саволлар ҳали-ҳамон жиддий тафтишни кутмоқда.

Фильм фабуласи Исломхўжанинг ўлдириши ҳамда бу жиноят тафтиши асосига қурилгани менга ёқди: томошабин баёнчи — докторант билан бирга қотиллик тафсилотларини билиб боради, айни пайтда унга Исломхўжа кимлиги, қандай даврда, кимлар орасида яшагани тушунтириб борилади, фильм якунида эса жиноят ижрочилари, бу қотиллик хонлик учун қандай оқибатлар келтириб чиқаргани аён бўлади.

* * *

«Исломхўжа» — ақлли кино, интеллектуал кино. У, биз билган бошқа кўпгина ўзбек тарихий фильмларидан фарқли, қуруқ пропагандага қаратилмаган, тарихий арбобларни эртак қаҳрамонларига айлантириб қўймаган, балки имкон қадар ҳужжатга асосланган ҳаққоний тарихни намойиш этган. Афсуски, «хонтахта» фильмларга ўрганиб қолган томошабин уни қабул қилиши осон кечмайди, шу боис «Исломхўжа» кинозалларни бир ойлаб тўлдириб тура олмаслиги мумкин. Фильм мавзуси ва жанри ўта хослигини унутмайлик.

Лекин «Исломхўжа» томошабинга ҳақиқий тарихий билим беради, айни пайтда эстетик завқ ҳам бағишлай олади. Уни ҳеч иккиланмасдан ўзбек киночилигининг жиддий ютуғи деб айта оламан. Фильм маҳаллий ва халқаро телеканалларда муваффақиятли намойиш этилишига, фестиваль ва танловларда қатнашиб, муносиб баҳо олишига ишонаман.