Masjidga kirishi ruxsat etilgan yagona hayvon. Mushuklarga bo‘lgan munosabat shakllanishida qanday omillar rol o‘ynaydi?

Insonlarning jonivorlarga munosabati va bunga ta’sir etuvchi omillar haqidagi adabiyotlar nihoyatda kam ekani sabab mazkur materialni tayyorlashda barcha mavjud ilmiy maqolalardan va manbalardan imkon qadar foydalandik.

Mushuklar bir necha ming yilliklardan beri insonlar bilan yonma-yon yashab kelishiga qaramay, ayrim xalqlar ularni boshqalaridan ko‘proq yaxshi ko‘radi. Boshqa jamiyatlarda esa butkul befarqlik, hatto beshafqat munosabat kuchli ekani kuzatiladi. Quyida bunga sabab bo‘lgan bir qator omillarni sanab o‘tamiz.

Xalqlarning o‘tmishi

Mustaqil tadqiqotchi Xurshid Yo‘ldoshevning fikrlariga ko‘ra, mushuklarga munosabat xalqning o‘tmishda ko‘chmanchi yoki o‘troq bo‘lganiga qarab farqlanishi mumkin. Ya’ni qadimda ko‘chmanchi bo‘lgan xalqlarda mushuklarga simpatiya hisi bo‘lmaydi. Chunki ular bir yerda muqim yashamagani hisobiga omborlari ham bo‘lmagan, tabiiyki, mushuklarga ehtiyoj ham bo‘lmagan. O‘troq xalqlar esa hosilini g‘amlab qo‘ygan hamda mushuklar uni kemiruvchilardan himoya qilgan. Natijada mazkur jonivor ularning turmush tarzida muhim ahamiyat kasb etgan. Yillar o‘tib, ko‘chmanchi xalqlar o‘troqlashsa-da, ularda turmushiga begona bo‘lgan jonivorga nisbatan instinktiv tarzda antipatiya qolib ketgan. Xalq og‘zaki ijodi, rivoyatlar hamda irim-sirimlarda ham mushuk obrazi muayyan xalqning ushbu hayvonga munosabatidan kelib chiqqan.

Irim-sirimlar

Irim-sirimlar qadimdan odamlarning hayotida mavjud bo‘lib, avloddan avlodga o‘tib keladi. Ularning paydo bo‘lishiga muayyan narsadan bexabarlik, bilimsizlik sabab bo‘ladi. Mushuklar haqidagi turli irim-sirimlar ham mushukning xulq-atvorini yaxshi bilmaydigan, mushuk bilan yaqin bo‘lmagan odamlar orasida urchigan. Bu ham ma’lum ma’noda savodi yuqori bo‘lmagan, ilm darajasi past bo‘lgan jamiyatlarda jonivorga nisbatan nafrat uyg‘onishiga turtki bo‘ladi.

Qora mushuk

Ko‘pgina xalqlarda qora rang o‘lim, qayg‘u, yovuzlik ramzi hisoblanadi. Sage Publications nashrida amerikalik psixolog-tadqiqotchilar Hayli Jons va Kristian Hartning “Qora mushuk atrofidagi keng tarqalgan salbiy fikrlar” nomli maqolasi chop etilgan. Tadqiqotchilar o‘z izlanishlari davomida so‘rovda qatnashayotganlarning diniy e’tiqodi, irim-sirimlarga ishonish-ishonmasligi hamda irqchilik borasidagi qarashlarini hisobga olgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, salbiy munosabat qora mushuklarning yuzidan uning emotsiyalarini o‘qiy olmagan odamlarda ko‘proq kuzatiladi. Bunday odamlarda, shuningdek, irim-sirimlarga ishonish yuqori darajada turadi. Buning diniy yoki irqiy qarashlar bilan hech qanday aloqasi yo‘q.

Ijtimoiy muhit

Elsevier nashri doirasiga kiruvchi Social and Behavioral Sciences jurnalida chop etilgan “Hayvonlarga bo‘lgan munosabatning psixologik va ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlari” maqolada muallif, ruminiyalik tadqiqotchi Livia Apostol va boshqalar hayvonlarga munosabat shaxsda empatiya qay darajada rivojlangani bilan bog‘liq, degan fikrni ilgari surgan. Unga ko‘ra, boshqa bir shaxsga nisbatan empatiya, ya’ni uning holati va hissiyotlarini tushunish hissi yuqori bo‘lgan odamlarda hayvonlarga ham mehr yuqori bo‘ladi. Hayvonlarning himoyasizligi, holatini so‘zlar orqali ayta olmasligi ularga bo‘lgan g‘amxo‘rlikning kuchayishiga turtki bo‘ladi. Shuningdek, oiladagi muhit bunday munosabat shakllanishida ahamiyatga ega. Kichikligidan ota-onasining uy hayvonini parvarishlashini ko‘rgan bolalarda boshqa bolalarga nisbatan mushuk-kuchuklarga moyillik ko‘proq bo‘ladi.

Dinlar

Sivilizatsiyaning ilk o‘choqlaridan biri bo‘lmish qadimgi Misrda mushuklar nihoyatda ulug‘langan, hatto go‘zallik ilohi Bastet ham mushuk tasvirida bo‘lgan.

Islom dinida esa masjidga kirishiga ruxsat etilgan yagona hayvon mushuk hisoblanadi. Shuningdek, Muhammad (s.a.v.) ham kiyimlarida mushuk uxlab qolganida, uning uyqusini buzmaslik uchun kiyimlarining o‘sha qismini kesib, keyin o‘rinlaridan turganlari haqida hadislar bor. Bundan tashqari, sahobalardan biri Abu Hurayra (“Mushuklar otasi”) ham mushuklarga mehr qo‘ygani bilan mashhur.

Yahudiylikda muqaddas hisoblangan diniy yozuvlar to‘plami — Talmudda mushuk bir necha bor juda foydali hayvon sifatida (masalan, uyga yaqinlashgan mayda ilonlarni ovlagani haqidagi hikoyatlar) va o‘rnak bo‘la oladigan jonivor sifatida (“Agar Tavrot nozil qilinmaganida, biz ozodalikni mushuklardan o‘rgangan bo‘lardik”) tilga olingan.

Nasroniylik dinida payg‘ambar Iso (alayhissalom) och-nahor yotgan mushukni qo‘liga olib, bag‘riga bosib, qishlog‘iga olib ketgani, unga suv va taom bergani hikoya qilinadi. Keyinchalik payg‘ambar bu mushukni Lorensa ismli beva shogirdiga tuhfa qilgan.

O‘zbekistonda mushuklarga munosabat

Afsuski, O‘zbekistonda mushuklarga munosabat havas qilarli darajada emas. Mamlakatda nafaqat mushuklarga, balki boshqa hayvonlarga nisbatan ham beshafqat munosabat tez-tez kuzatiladi. Achinarlisi, oxirgi paytlarda ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlar orqali kuchuk va mushuklar qiynoqqa solingan manzara aks etgan videotasvirlar tarqalishi ommalashgan. Bunday harakatni sodir etgan shaxslarga nisbatan davlat tomonidan ma’muriy jazo mavjud bo‘lsa ham (amalda jarima to‘lanadi, ammo hozirda Bosh prokuraturaning so‘roviga ko‘ra, hayvonlarni qiynoqqa solgan fuqarolarni 6 oygacha ozodlikdan mahrum etish haqida moddani Jinoyat kodeksiga kiritish muhokama qilinmoqda), jamiyatda buning kuchli ta’siri ko‘rinmayapti. Hatto fevral oyida Toshkent shahar Bektemir tuman hokimligi maktab o‘quvchilariga ko‘cha hayvonlari, xususan, daydi kuchuk va mushuklardan ehtiyot bo‘lish, ularning quturgan bo‘lish ehtimoli yuqoriligi hamda hayvonlar hujum qilganda qanday chora ko‘rish kerak ekani yuzasidan trening tashkil qilgan. Bunday harakatlar, shubhasiz, voyaga yetmagan bolalarda jonivorlarga nisbatan qo‘rquv va boshqa salbiy hislarni uyg‘otadi.

Ziyodaxon G‘ulomova tayyorladi.