Bismarkning hafsalasini pir qilgan element. 6-fevral – germaniy kashf etilgan sana
1869-yilda Dmitriy Mendeleyev kimyoviy elementlarning davriy jadvalini kashf qilganidan keyin, unda muayyan kataklar bo‘sh qolayotgan edi. Bu bo‘sh kataklarni egallashi lozim bo‘lgan elementlar albatta tabiatda mavjud ekani, lekin, ular shunchaki hali kashf qilinmaganligi haqida o‘sha paytdayoq barcha kimyogarlar yakdil fikrga kelishgandi. Oradan ko‘p o‘tmay, turli laboratoriyalarda davriy jadvaldagi u yoki bu bo‘sh katakni egallashi lozim bo‘lgan kimyoviy element kashf qilingani haqidagi xabarlar paydo bo‘la boshlagan. “Daryo” bugungi maqolada ilm-fandagi ana shunday yutuqlardan biri haqida hikoya qiladi.
Dastavval, 1875-yilda galliy elementi ochilgan bo‘lsa, keyinroq, 1879-yilda skandiy kashf qilingan edi. E’tibor bering – ushbu elementlarga muayyan hududlar nomi berilgan. Galliy – hozirgi Fransiya o‘rnida bo‘lgan qadimgi Galliya sharafiga nomlangan (uni farang kimyogari Lekok de Buabodran kashf qilgan). Skandiy esa Skandinaviya yarim oroli sharafiga atalgan. Kashshoflarning g‘oyasiga ko‘ra, element nomida mamlakatning yoki hududning nomi aks ettirilsa, ushbu mamlakat shuhratini ortishiga xizmat qilishi kerak edi.
Davriy jadvalda xuddi shu mantiqqa asosan nomlangan yana qator elementlar mavjud. Xususan, ameritsiy, fransiy, poloniy, nihoniy va ruteniy elementlari mos ravishda Amerika, Fransiya, Polsha, Yaponiya va Rossiya sharafiga nomlangandir. Ular qatoridagi yana bir muhim element – germaniy esa o‘z nomidan aytib turibdiki, Germaniya sharafiga atalgan. (Bulardan tashqari, shaharlar yoki hududlar nomi aks etgan berkliy - Berkli, gafniy – Kopengagen, lyutesiy – Parij, itterbiy – shu nomli qishloq, golmiy – Stokgolm, dubniy – Dubna, tennesin – Tennesi shtati singari qator toponimik atamali kimyoviy elementlar ham bor).
Bugun, 6-fevral, Germaniya sharafiga nomlangan o‘sha germaniy elementi kashf etilgan sana hisoblanadi. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, u kashf etilgani haqidagi xabar 1886-yilning aynan 6-fevral kuni e’lon qilingan edi. Element nemis kimyogari Klemens Vinkler (1838-1904) tomonidan ochilgan bo‘lib, u Saksoniya hududidan topilgan argirodit mineralini tadqiq qilish asnosida, uning tarkibida 7 foizga yaqin miqdorda noma’lum modda borligini aniqlagan. U o‘sha 7 foiz noma’lum moddani sinchiklab o‘rganib, uning hali fanga noma’lum bo‘lgan alohida kimyoviy element ekanini fahmlab qolgan. Vinkler 1886 va 1887-yillarda chop etgan boshqa ikkita katta ilmiy maqolasida o‘zi kashf qilgan germaniy elementining fizik va kimyoviy xossalarini mufassal bayon qilib bergan va shu orqali, Mendeleyevning davriy qonuni haq ekanini isbotlanishiga juda katta hissa qo‘shgan. U germaniy tetraxloridi vositasida ushbu elementning atom og‘irligini ham aniq hisoblab chiqib, yana shuningdek, bir necha boshqa birikmalarini ham kashf qilgan edi.
Oddiy modda shaklidagi germaniy – och tusli metall bo‘lib, hozirda asosan optik tolali kabellar ishlab chiqarishda keng qo‘llanadi. Lekin u ochilgan o‘sha dastlabki yillarda hech nimaga yaroqsiz bo‘lgani bilan olimlarning ham, shuningdek, ushbu elementga nomi berilgan Germaniya dohiylarining ham hafsalasini pir qilgan edi. Chunonchi, germaniy kashf etilgach, aynan u orqali Germaniyaning davlat sifatidagi kuch-qudratini targ‘ibot-tashviqot qilishni istagan Otto fon Bismark va kayzer Vilgelmlar ushbu metalldan o‘zlari uchun xanjar va dubulg‘a yasalishiga farmon berishgandi. Lekin bundan tayinli ish chiqmagan va Bismark hamda kayzer Vilgelm toza xunob bo‘lishgan. Buning sababi, o‘sha paytda germaniyni olish juda qimmatga tushadigan jarayon bo‘lish bilan birga, uning anchayin mo‘rt va qurol-aslaha tayyorlash uchun yaroqsiz metall ekani bilan bog‘liqdir. Haqiqatan ham, germaniyni alohida ajratib olish hozirda ham juda qimmat jarayon sanaladi. Qizig‘i shundaki, sayyoramizdagi germaniy miqdori anchayin mo‘l. Uning miqdori hatto biz uchun juda yaxshi tanish bo‘lgan va go‘yoki miqdori ancha ko‘pdek tuyuladigan metallar – kumush va qo‘rg‘oshindan ham ko‘proqdir. Shunga qaramay, germaniyni alohida, sof holda ajratib olish juda qiyin va murakkab. Shu sababli ham germaniy elementi haqida kimyogarlar hazillashib “germaniy hamma joyda bor, lekin hech qayerda yo‘q” deyishadi.
Germaniy elementi asosan boshqa rangli metallar rudalari tarkibida, xususan, volfram konlaridan olinadi. U o‘zi alohida kon holida mavjud bo‘lmaydi va yerdagi barcha germaniy miqdori turli minerallar va tog‘ jinslari tarkibida juda siyrak tarzda yoyilib sochilib ketgan holda tarqalgandir. Hozirda jahon bo‘ylab asosiy germaniy qazib olish nuqtalari Rossiya Uzoq Sharqida – Saxalin va Vladivostokda, shuningdek, Xitoyning shimoli-sharqida – Ichki Mo‘g‘uliston hududi va Yunan provinsiyasida joylashgan. Shuningdek, jahondagi umumiy germaniy ishlab chiqarish miqdorining salmoqli ulushi AQSh hissasiga ham to‘g‘ri keladi.
Germaniy, shuningdek, ba’zi o‘simliklar tarkibida, xususan, sarimsoqda ham mavjud.
Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, germaniy to 1930-yillar o‘rtalarigacha deyarli hech qanday amaliy sohada qo‘llanilmagan. Lekin, taxminan o‘sha paytlardan boshlab yarimo‘tkazgichlar fizikasi keskin taraqqiy eta boshlagach, germaniy metallining yarimo‘tkazgich xossasi olimlarga ma’lum bo‘ldi va shu ondan boshlab uning yulduzli davri keldi. Yarimo‘tkazgichli tranzistorlarning maishiy elektronikada keng qo‘llanila boshlashi natijasida jahon bo‘yicha germaniy elementiga talabning keskin ortishiga olib keldi. Qolaversa, bu elementdan teplovizor optikasida, kimyo korxonalari uchun katalizatorlar tayyorlashda, metallurgiyada turli qotishmalar tarkibida, hamda yadro fizikasida keng foydalaniladi. Shuningdek, yuqorida ham aytilganidek, optik tolali kabel simlarini tayyorlashda ham germaniy ko‘p miqdorda kerak bo‘ladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, jahon bo‘yicha ishlab chiqariladigan germaniyning taxminan 35 foiz ulushi aynan optik tolali kabellar tayyorlashda qo‘llanilar ekan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
