26-dekabr – barcha zamonlarning tragediyasi “Qirol Lir” pyesasi ilk bora sahna yuzini ko‘rgan kun

Betakror dramaturg Shekspir qalamiga mansub “Qirol Lir” pyesasi yozilgan va sahnada namoyish etilgan vaqti to‘g‘risida aniq manba saqlanib qolmagan bo‘lsa-da, asar 1603—1606-yillar orasida yozilgan, deb taxmin qilinadi. Angliyadagi nashrlarga doir ma’lumotlar saqlanadigan ro‘yxatlar kitobida pyesa 1606-yil 26-dekabrda sahnaga qo‘yilgani haqidagi ma’lumot qayd etilgan edi. “Daryo” kolumnisti Rahimjon Qudratov sana munosabati bilan asar tahlilini taqdim etadi. 

Shekspirning boshqa pyesalari kabi “Qirol Lir” ham original asari emas, aksincha, avvaldan mavjud bo‘lib kelgan pyesaning o‘ziga xos yangi talqini edi. Shekspir asarga kiritgan o‘zgartirishlar faqatgina bir nechta yangi obrazlar bo‘lib qolmadi, u asarning voqealar rivojini tubdan o‘zgartirib yuboradigan fojialarni ham pyesa tarkibiga kiritishga qaror qildi.

Aytish mumkinki, qahramonlar o‘limi bilan bog‘liq fojialar bir paytning o‘zida ham pyesaning o‘zgachaligini saqlab, uni “Qirol Lir” pyesasining boshqa variantlaridan ko‘ra taniqliroq bo‘lishiga olib keldi, ham asarning juda ko‘p tanqid ostida qolishiga sabab bo‘ldi. Hattoki boshqa yozuvchilar asarning “yaxshiroq”, qisqacha aytganda, bosh qahramonlar o‘lmaydigan va baxtli yakun topadigan muqobil variantlarini ham yozdi. Ammo Shekspirdan so‘ng yozilgan pyesalar o‘zini oqlamadi va asrlar ichida unutilishga mahkum bo‘ldi.

“Qirol Lir” XVII asrdan beri o‘z davrining mashhur aktyorlari tomonidan sahnaga olib chiqilmoqda. XX asrgacha pyesada mavjud bo‘lgan barcha rollar erkaklar tomonidan o‘ynab kelindi. XX asrdan boshlab ba’zi erkak qahramonlar ayollar tomonidan ham o‘ynalmoqda. Pyesa asosida film suratga olish esa 1905-yildan beri boshlangan bo‘lib, ilk film Germaniyada olindi. Taassufki, film bugungi kungacha saqlanib qolmadi. Xo‘sh, butun dunyo bo‘ylab keng miqyosda mashhurlikka erishgan tragediya nima haqida va u o‘ziga xos qanday jihatlarga ega?

Voqealar rivoji

Pyesa Britaniyaning keksa qiroli Lirning taxtdan voz kechishga hamda o‘z qirolligini uch qiziga bo‘lib berishga qaror qilishi to‘g‘risidagi voqea bilan boshlanadi. Keksa qirol uchala qizini ham sinovdan o‘tkazmoqchi bo‘ladi va ulardan o‘z otasiga bo‘lgan mehrini tasvirlashni so‘raydi. Qirolning to‘ng‘ich hamda o‘rtancha qizi Goneril va Regan turli xushomad so‘zlar bilan otasining ko‘nglini ovlaydi.

Kenja qiz Kordeliya esa sukut saqlaydi va hech bir so‘z uning otasiga bo‘lgan muhabbatini ifodalay olmasligini aytadi. Bu javobdan g‘azabga tushgan qirol Kordeliyani merosdan mahrum qiladi. Fransiya qiroli Kordeliyani sevib qolgani tufayli unga hech qancha meros tegmagan bo‘lsa ham, uni qirol Lirning roziligisiz Fransiyaga olib ketadi. Merosga ega bo‘lgan qizlarining o‘ziga nisbatan ko‘rsatadigan muomalasi keskinlik bilan yomon tomonga o‘zgarganini kuzatgan Lir o‘z xatosini anglab yetadi va asta-sekinlik bilan aql-u xushidan ayrila boshlaydi.

Voqealar rivojining boshqa bir tomonida esa keyinchalik Lir bilan uchrashishi ko‘zda tutilgan Gloster nomli graf Edmund nomli farzandi hiylasidan jabr tortishi tasvirlanadi. Hiylakor Edmund otasini ukasi Edgardning unga xiyonat qilayotgani va uni o‘ldirishni ko‘zlayotganiga ishontiradi. Gloster o‘g‘li Edgardni qidirish uchun odamlarni yuboradi, Edgard esa tilanchi niqobida odamlardan yashirinib, dala-dashtlarga qarab sayohat qilishga majbur bo‘ladi.

Jarayonlar o‘zgarib, oxir-oqibat xatolarini anglab yetgan Gloster o‘zini halok etish niyatini ko‘zlagan chog‘da uni o‘sha farzandi — Edgard qutqarib qoladi. Voqealar rivoji davomida bir necha urush holatlari kuzatiladi. Tragediya esa o‘z otiga munosib tarzda ko‘plab qahramonlar halokati bilan yakunlanadi. Biroq bu fojialarning asar mazmun-mohiyatiga bevosita ta’siri bormi? Bizningcha, ha. Turli psixologlar ushbu asarni o‘z nazariyalari bo‘yicha tahlil etishar ekan, obrazlar xarakteri va fojiasiga alohida yondashishni ma’qul ko‘radi.

“Qirol Lir” psixologlar talqinida

Kopeliya Kanning psixoanalitik tahliliga ko‘ra, Qirol Lir qizlaridan uni maqtashlarini so‘rashi uning ona mehriga tashnaligini anglatadi. Onasidan yetarlicha mehr ko‘rmagan Lir ushbu mehrni qizlaridan talab qilganida, kenja qizining bu taklifni rad etishi qirol uchun haqiqiy hissiy zarba bo‘lgan edi. Kordeliyaning o‘limigina qirolni o‘z fantaziyalaridan xalos etadi.

Psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd esa Kordeliya obrazini o‘lim ramzi, deya tasvirlaydi. Shunday ekan, Lirning o‘z qiziga bo‘lgan munosabati uning o‘limga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi, u o‘limni tan olishni istamaydi. Qirol umrning foniy ekanini qabul qila olmaydi. Asarning so‘nggi qayg‘uli sahnalarida Kordeliyaning halok bo‘lishi Freyd uchun muhim nuqta edi. Chunki o‘sha nuqtadagina qirol o‘zining umrboqiy emasligini tushunib yetib, o‘limning muqarrarligi to‘g‘risidagi fikr bilan murosa o‘rnata oldi. Kordeliyani o‘limga mahkum etish uchun Shekspirda ma’lum bir sabablar bo‘lgani ehtimoldan yiroq emas, chunki “Qirol Lir” pyesalarining boshqa hech bir variantida uning o‘limi uchramaydi.

Psixolog Harol Blum esa asosiy e’tiborini Edmund obraziga qaratadi. Unga ko‘ra, “Edmund — Shekspirning eng original qahramonidir”. Edmund boshqa salbiy obrazlar kabi munofiqlik qilmaydi va undagi hiylakorlik faqat va faqat aql yo‘rig‘iga ko‘ra harakatlanadi. Unda hech qanday ishtiyoq va hissiyot mavjud emas, u hech kimni sevmagan va sevmaydi ham. Shu jihatdan olib qaraganda, bu Shekspirning takrorlanmas qahramonidir.

Umuman olganda, “Qirol Lir” tragediyasi inson tabiatidagi ziddiyatlar, shuningdek, aql va qalb yo‘li orasidagi arosat haqida deyish mumkin. Bu ziddiyatlar insonni fojia sari yetaklaydi. Lir qalbi xasta obraz bo‘lsa, Edmund “aqli xasta” qahramon edi. Qalb adashishi juda ko‘p uchragani sababli Lirning holati va undan chiqariladigan xulosa biz uchun tanish bo‘lishi mumkin. Ammo Edmundning holati tamomila boshqacha edi. U faqatgina ziyraklik bilan ish tutishiga qaramay, oxir-oqibat pand yedi.

Buning yagona sababi shundaki, uning tafakkur kuchi yordamida chiqargan qarorlari qalbning ko‘magiga muhtoj edi. Tragediya esa eng avval insonning ichida yuz beradi. Biz ko‘zimiz bilan ko‘rib turgan fojialar esa inson tabiatidagi ziddiyatlar hosilasi bo‘lishi mumkin. Har bir inson o‘z qalbini asray olganida, dunyoni asrashga hojat qolmagan, tragediyalar esa inson tabiatining oynadagi aksi bo‘lib xizmat qilmagan bo‘lar edi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.