Kolumbiyani diplomsiz tark etgan shoira. Adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori Luiza Glyuk haqida

Bu yilgi adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti “o‘zining qat’iy jozibasi bilan individual mavjudlikni umumbashariy qila olgan mukammal she’riy ovozi uchun” amerikalik shoira va essenavis Luiza Glyukka nasib qildi. Ijodiy faoliyatidan kelib chiqqan holda Glyuk ko‘pincha avtobiografik shoira sifatida tavsiflanadi. Uning yozganlari hissiy intensivligi va shaxsiy tajribalar hamda zamonaviy hayot haqida mulohaza yuritish uchun afsonalar, tarix yoki tabiatga tez-tez murojaat qilish bilan mashhurdir.

Hozirda Glyuk Yel universitetida yordamchi professor bo‘lib faoliyat yuritadi va Kembrijda yashaydi. “Daryo” yuksak mukofotga munosib ko‘rilgan ijodkorning hayoti va ijodi to‘g‘risida hikoya qiladi.

Luiza Glyuk 1943-yil 22-aprelda Nyu-Yorkda tug‘ilgan. Kelib chiqishi venger yahudiylariga borib taqaladigan Glyukning ota-bobosi Qo‘shma Shtatlarga ko‘chib keldi va Nyu-Yorkda oziq-ovqat do‘konini yurita boshladi. Glyukning otasi oilaning AQShda tug‘ilgan ilk a’zosi edi. Ijodkorlik Glyukning oilasi uchun yot emas edi, uning otasi yoshligidan yozuvchi bo‘lishni orzu qilgan edi. Glyuk bolaligidanoq ota-onasidan qadimgi yunon miflari va Janna d’Ark voqealari kabi klassik hikoyalarni eshitib ulg‘aydi. U yoshligidan she’rlar yoza boshladi.

O‘smirlik davrida Glyuk anoreksiya nevroziga yo‘liqdi. Bu shoiraning eng jo‘shqin yoshlik davrining asosiy muammosiga aylandi. U o‘zi yozgan insholardan birida kasal davrida onasining ko‘magisiz mustaqil harakat qilishi uchun chekkan mashaqqatlarini tasvirlab berdi. Sog‘lig‘i Glyukning kollejga kunduzgi talaba sifatida qabul qilinishiga to‘sqinlik qildi. Buning natijasida u Sara Lourens kollejida she’riyat bo‘yicha tahsil ola boshlaydi. Shoira o‘zining ijodkor bo‘lib yetishishida ushbu ta’lim muassasasining alohida o‘rin tutishini ta’kidlaydi.

Kolumbiyani diplomsiz tark etgan Glyuk o‘zini kotibalik faoliyatida sinab ko‘rdi. 1967-yilda shoira Charlz Xertzga turmushga chiqdi, biroq bu nikoh ajralish bilan yakunlandi. 1968-yilda Glyuk o‘zining ilk she’riy to‘plamini nashr ettirdi. Uzoq davom etgan davolanish jarayonlaridan so‘ng shoira 1971-yildan Vermontdagi Goddard kollejida she’riyatdan dars berishni boshladi. 1975-yilda uning ikkinchi she’riy kitobi – “Marshlanddagi uy” nashrdan chiqdi. Ko‘plab tanqidchilar bu kitobni shoiraning “o‘zgacha ovozini kashf etgan” muhim qadam deya baholaydi.

1980-yilda Glyukning Descending Figure nomli uchinchi to‘plami nashr etildi va u keng jamoatchilik tomonidan yaxshi kutib olindi.  Xuddi shu yili yong‘in natijasida shoiraning Vermontdagi uyi xarobaga aylandi, natijada u o‘zining barcha mol-mulklaridan ayrildi. Ushbu fojiadan so‘ng Glyuk keyinchalik unga mukofot olib kelgan “Axilles zafari” (1985) asarida to‘planadigan she’rlarni yoza boshladi.

Tanqidchi Liz Rozenberg o‘zining The New York Times’ga yozgan maqolasida  ushbu kitobga Glyukning avvalgi kitoblariga qaraganda “aniqroq, tozaroq va o‘tkirroq” deya ta’rif bergan edi. Yana bir tanqidchi Piter Stitt The Georgia Review gazetasida yozgan maqolasida “kitob Glyukning bizning zamonamizning muhim shoirlaridan biri” ekanini ko‘rsatdi, deya ta’kidlaydi. To‘plamdan shoiraning feministik madhiyaga o‘xshab ketadigan mashhur Mock Orange she’ri ham o‘rin olgan edi.

1985-yilda shoiraning otasi vafot etdi. Bu yo‘qotish uni “Ararat” (1990) nomli yangi she’rlar to‘plamini boshlashga undadi, to‘plamning nomi Ibtido toshqini haqidagi hikoyadagi tog‘ga ishora qiladi. 2012-yilda The New York Times gazetasida tanqidchi Duayt Garner bu kitobni “so‘nggi 25 yil ichida nashr etilgan Amerika she’riyatining eng shafqatsiz va qayg‘uga to‘lgan kitobi”, deb ataydi.

Shu tariqa shoiraning bir nechta she’riy to‘plamlari birin-ketin nashrdan chiqa boshladi. 1993-yilda Pulitser mukofotiga sazovor bo‘lishi Glyukning eng mashhur amerikalik shoira sifatidagi obro‘sini yanada mustahkamladi. 1994-yilda u “Isbot va nazariyalar: she’riyat haqida insholar” deb nomlangan insholar to‘plamini nashr ettirdi. 2004-yilda shoira 2001-yil 11-sentabr voqealariga bag‘ishlangan she’rini yozdi.

Glyukning ijodiy faoliyati ko‘plab sharaflarga sazovor bo‘ldi.  Qo‘shma Shtatlardagi she’riyat uchun beriladigan eng yirik mukofotlardan tashqari u Milliy san’at jamg‘armasi va Guggenxaym jamg‘armasi tomonidan ajratiladigan ko‘plab stipendiyalarga sazovor bo‘ldi. Shoira Griffin xalqaro she’riyat mukofotining finalisti maqomiga ham erishdi.

Glyukning she’rlari Oksforddagi Amerika she’riyati kitobiga, Kolumbiya antologiyasiga va boshqa ko‘plab almanax va antologiyalarga kiritildi. Uning hujjatlari, shu jumladan, qo‘lyozmalari, yozishmalari va boshqa materiallar Yel universitetidagi Baynek noyob kitob va qo‘lyozmalar kutubxonasida saqlanadi.

Glyuk o‘zining lingvistik aniqlik va keskin ohang bilan yozilgan lirik she’rlari bilan mashhur. Shoir Kreyg Morgan Teyxer uni “so‘zlari bekorga sarf qilinmaydigan” ijodkor, deb ta’riflagan edi. Olim Lora Kvinni esa so‘zlarni ehtiyotkorlik bilan ishlatishi Glyukni shiddatli lirikani qadrlaydigan amerikalik shoirlar qatoriga qo‘shib qo‘yganini ta’kidlaydi, Glyukning she’rlari kamdan kam hollarda qofiyaga asoslanib, ular ritmga erishish uchun takrorlash, qo‘shish va boshqa usullarga tayanadi.

Glyukning ijodi tematik jihatdan xilma-xil bo‘lsa-da, olimlar va tanqidchilar unda ustuvor o‘rin tutuvchi bir nechta mavzularni aniqladi. Glyuk she’riyati travmatizmga qaratilgan, deb aytish mumkin, chunki u butun faoliyati davomida o‘lim, yo‘qotish, rad etish, munosabatlarning muvaffaqiyatsizligi, davolanish va yangilanishga urinishlar haqida yozdi.

Glyuk psixoanalizning, shuningdek, bolaligidan qadimgi afsonalar, masallar va mifologiyalarni o‘rganishining o‘z ijodiga ta’sirini ta’kidlaydi.

2020-yil shoira uchun omadli keldi. Glyuk o‘zining ko‘p yillik ijodiy faoliyati samarasi o‘laroq Nobelga loyiq ko‘rildi.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.