“Ikki yuz yoshli odam” muallifi Ayzek Azimov tavalludiga yuz yil to‘ldi

Jamiyatda ilm-fanni ommalashtirish g‘oyat dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Ilmiy-ommabop adabiyot esa shubhasiz eng qiziq va foydali mutolaa sohasidir. XX asr ilmiy-ommabop va fantastika asarlari borasida gap ochilganda esa, shubhasiz, butun jahon bo‘yicha janr dahosi Ayzek Azimov yodga olinadi. Millionlab mutolaachiga zavq-shavq bag‘ishlagan, murakkab ilmiy mavzularni xalqchil sodda tilda mohirona bayon eta olishi bilan hammani lol qoldirgan fantast yozuvchi Ayzek Azimov 1920-yilning 2-yanvar sanasida tavallud topgan. “Daryo” kolumnisti Muzaffar Qosimov buyuk yozuvchi haqida hikoya qiladi.

Azimovni deyarli hamma amerikalik fantast yozuvchi deb biladi. Albatta, uning barcha asarlari ingliz tilida yozilgan va AQShda chop etilgan. Umrining asosiy qismini AQShda yashab o‘tgani ham to‘g‘ri. Lekin u aslida Rossiyada tug‘ilganidan ko‘pchilik bexabar bo‘lsa kerak. Ha, Ayzek Azimov, inqilobdan keyin alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib turgan Rossiyada, hali SSSR tuzilmasidan avvalroq, Smolensk guberniyasida, tegirmonchi oilasida tug‘ilgan. Azimovlar oilasi 1923-yildayoq Nyu-Yorkka muhojirlikka ketgan. Ular Bruklinda o‘rnashib, qandolatchilik do‘koni ochgan.

Ayzek Azimov 1939-yilda Kolumbiya universiteti kimyo fakultetini tamomlagan. Hamma uni fantast-yozuvchi va ilmiy-ommabop asarlar muallifi deb bilsa-da, bu sohalar uning uchun asosiy kasb bo‘lmagan. Ya’ni yozuvchilik faoliyati Azimovning ikkinchi sohasi bo‘lgan xolos. U aslida juda kuchli biokimyogar mutaxassis va olim bo‘lgan. U 1948-yildan e’tiboran uzoq yillar davomida Boston universitetida biokimyo professori bo‘lib ishlagan.

Azimovda fantastika asarlari yozishga iste’dod borligini u atigi 11 yoshda bo‘lgan paytida tengdosh do‘sti payqab qolgan ekan. O‘shanda Ayzek kichik bir shaharchada yashovchi bolakayning sarguzashtlari haqida qoralama yozgan va o‘qib ko‘rish uchun o‘rtoqlariga bergan. Ular asarni o‘qib chiqib, syujetga qiziqib qolgan va davomini yozishni tinmay so‘rayvergan. XX asrning eng mashhur fantast-yozuvchisi shu tarzda adabiyotga kirib kelgan.

Uning ilk hikoyasi “Vestaning changalida” deb nomlangan va 1939-yilda Amazing Stories jurnalida chop etilgan. Birinchi urinish u qadar muvaffaqiyatli chiqqan deb bo‘lmaydi. Azimovni haqiqiy mashhurlikka eltgan asari esa “Tun kirishi” deb nomlangan (1941-yilda chop etilgan). Bu hikoyada har 2049 yilda bir marta tun kiradigan noyob sayyoradagi hayot haqida fantastik hikoya qilinadi. Ushbu hikoya qirqinchi yillarda Amerikada katta shov-shuv ko‘targan va turli antologiyalarda 20 marta qayta chop etilib, ikki bora ekranlashtirilgan edi. Shundan keyin Azimov nomi barcha adabiy-badiiy nashrlarda tez-tez uchraydigan bo‘lgan va u mislsiz mashhurlikka erishgan. Olim o‘zi esa aynan shu asari orqali adabiyotga qadam qo‘yganman deb ta’kidlagan.

Shu tariqa u yozuvchilik faoliyatining birinchi qismida faqat fantastika janrida qalam tebratgan. Uning qahramonlari fikrlovchi robotlar, o‘zga sayyoraliklar, ilm-fan yutuqlari orqali yovuzlikka qarshi kurashuvchi olimlar edi. Boshqa fantastlardan farqli o‘laroq, Azimov hikoya va qissalarida faqat xayolot mahsuli bo‘lgan turli oldi-qochdi sarguzashtlarni emas, kuchli ilmiy asoslangan va mutolaachiga fizika qonunlarini zimdan tanishtirib ketadigan tarzda mohirona bayon qilishi bilan ajralib turgan. Shuningdek, u hali robototexnika rivojlanmagan o‘sha paytlarda, ya’ni 40–50-yillarda odamzotga xizmat qiladigan turli robotlar haqida hikoyalar yozib, muhandis va mutaxassislar qatorida oddiy odamlarni ham robotlar olamiga qiziqtira boshlagan. Uning robotlar haqidagi o‘sha yillari e’lon qilingan “Robbi”, “Yolg‘onchi”, “Men – robot” singari asarlari juda mashhur bo‘lgan. Bu asarlar orqali esa, ta’bir joiz bo‘lsa, Azimov robototexnika uchun qonuniyatlarni (ya’ni robotlar qanday talablarga javob berishi kerak, ulardan nimalar kutish mumkin va hokazo) tavsiflab bergan. Umuman olganda, “robototexnika” so‘zining o‘zi ham aynan uning asarlari orqali fan-texnikaga kirib kelgan. Azimov asarlarida robotlar insonga qanday naf keltirishi va ulardan qanday maqsadlarda foydalanish mumkinligi juda qiziq syujetlar asosida yoritib berilgan. Xususan, uning “Yolg‘onchi” asaridagi robot qarshisidagi odamning yolg‘on gapirayotganini sezadi; bu zamonaviy yolg‘on detektorlari uchun g‘oyaviy asos bo‘lgan deyiladi.

Azimovning bu janrdagi eng mashhur asari “Ikki yuz yoshli odam” (The Bicentennial Man) bo‘lib, u 1976-yilda dunyo yuzini ko‘rgan. Unda ilk bor sun’iy intellekt masalalari ko‘tarilgan va sun’iy ongning odamzot bilan munosabati gavdalantirilgan.

Azimov asarlaridagi robotlar, boshqa fantastlardagidek, xo‘jayiniga qarshi qo‘l ko‘taruvchi ongsiz mexanik mahluqlar tarzida emas, his-tuyg‘ulardan xoli bo‘lmagan, insonparvarlik borasida esa hatto ayrim odamlardan ham yaxshiroq bo‘lgan ko‘makchi, dastyor mashinalar sifatida gavdalanadi. “Ikki yuz yoshli odam” asarini o‘qigan yoki uning asosida ishlangan filmni ko‘rgan bo‘lsangiz, bunga amin bo‘lasiz.

60-yillardan boshlab Ayzek Azimov endi fantastika janridan ko‘ra ko‘proq ilmiy-ommabop mavzularga murojaat eta boshlagan. Xususan, u professional sohasi – biokimyo faniga taalluqli “Azot dunyosi”, “Uglerod dunyosi”, “Kimyoning qisqacha tarixi”, “Tibbiyotning qisqacha tarixi”, “Genetik kod” va boshqa kitoblaridan tashqari, yana fizika va matematikaga oid o‘nlab asarlar yozgan. Uning asarlari favqulodda oson o‘qilishi, tushunarliligi va juda ajoyib misollar keltirilishi orqali mutolaachini qattiq qiziqtirib qo‘ygan. Qolaversa, Azimovning atamashunoslik, etimologiya, tarix va dinshunoslikka oid yana o‘nlab kitoblari mavjudki, bularning barchasi kitobxonni ilm-fanning ajoyib sehrlovchi olamiga sho‘ng‘itadi.

Azimov ilmiy-adabiy faoliyati mobaynida 500 dan ziyod turli asarlar yozganligi bilan tarixga kirgan. Bunchalik ko‘p kitob yoza olgan yozuvchilar zamonaviy dunyoda juda kamdan-kam. Olim-yozuvchi o‘z asarlarida insoniyatni bag‘rikenglikka, o‘zaro ahillikka, millatlar va xalqlar o‘rtasidagi adovatlarga barham berishga chaqirgan. Uning deyarli barcha kitoblarida odamiylik birinchi o‘ringa qo‘yiladi va insonparvarlik tarannum etiladi.

Azimov asarlari bugungi kunda ham butun dunyo bo‘ylab juda katta mashhurlikka ega bo‘lib, eng ko‘p tillarga tarjima qilingan kitoblar ro‘yxatida uning bir nechta kitobi o‘rin olgan. Uning eng mashhur asarlaridan biri – “Koinot oqimlari” romani o‘zbek yozuvchisi Ozod Mo‘min tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Shuningdek, tarmoqda Azimov asarlarining yana ko‘plab havaskor tarjimalarini uchratish mumkin.

Ayzek Azimov 1992-yilning 6-aprel sanasida Nyu-Yorkda vafot etgan.