Korrupsiyaga qarshi kurashishning Singapur tajribasi: “Yuqumli ochko‘zlik” davosi (I qism)

Singapur mustaqillikka erishgan 1965-yilga kelib mamlakat og‘ir iqtisodiy ahvolda bo‘lib, qonunlarga rioya qilmaslik avj olgan edi. Qonunchilik britaniyalik kolonizatorlar tomonidan import qilingan, huquqni muhofaza qilish organlari uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurasha olmasligi ayon bo‘ldi. Aksariyat mansabdorlar esa korrupsion sxemalarda ishtirok etar edi. Aholi ma’lumoti past darajada bo‘lib, o‘z huquqini himoya qila olmasdi.

Mamlakat yetakchilari korrupsiya va o‘zboshimchalikni jilovlash muhim ekanligi va busiz mamlakat kelajagi yo‘q ekanligini anglab yetdi. Bu qattiqqo‘lligi va ketma-ketligi bilan ajralib turuvchi choralarning butun bir tizimini qabul qilishga asos bo‘lib xizmat qildi. Mansabdorlar xatti-harakatlari reglamentlashtirildi, byurokratik jarayonlar soddalashtirildi, axloq me’yorlariga rioya etish ustidan qat’iy nazorat o‘rnatildi. Mazkur choralarni hayotga tatbiq etgan va bugungi kunga qadar o‘z vakolatlarini saqlab qolgan organ Korrupsiya holatlari yuzasidan surishtiruv olib borish byurosi bo‘ldi. Fuqarolar Byuroga davlat xizmatchilarining harakatlari yuzasidan shikoyatlar bilan murojaat qilar va yetkazilgan zararni qoplashni talab qilardi.

Shu bilan bir paytda korrupsion harakatlar uchun jinoiy jazo choralari keskinlashtirildi, sud tizimining mustaqilligi oshirildi, sudyalar maoshi keskin oshirildi va ularning imtiyozli maqomi ta’minlandi, pora berish yoki aksilkorrupsiyaviy surishtiruvda ishtirok etishdan bosh tortganlik uchun iqtisodiy sanksiyalar joriy etildi. Ko‘plab davlat boshqarmalarida qat’iy aksiyalar (barcha bojxona xodimlarini ishdan bo‘shatishga qadar) o‘tkazildi. Bu choralar davlatning iqtisodiyotga aralashuvini qisqartirish, mansabdorlar maoshini oshirish va malakali ma’muriy kadrlar tayyorlash bilan uyg‘unlikda olib borildi.

“ ‘Foiz’, ‘mukofot’, ‘bakshish’, ‘botqoq’ — korrupsiya mahalliy jargonda qaysi so‘zlar bilan atalmasin, u osiyocha yashash tarzining bir xususiyati hisoblanadi. Mansab qanchalik yuqori bo‘lsa, uylar ham shunchalik katta, erkaklari egallab turgan mansabga mos qimmatbaho taqinchoqlar bilan yasangan ko‘p sonli xotinlar va mashuqalar. Bunday mamlakatlarda biznes bilan shug‘ullanuvchi singapurliklar bu kabi odatlarni uyga olib kelmaslik uchun ehtiyot bo‘lishi lozim”, — deb yozadi Singapurdagi islohot tashabbuskorlaridan biri, mamlakat bosh vaziri Li Kuan Yu.

Hozirgi paytda Singapur qat’iy avtoritar davlat bo‘lib, korrupsiyaning yo‘qligi, iqtisodiy erkinlik va taraqqiyot darajasi bo‘yicha dunyo reytinglarining yetakchi o‘rinlarini egallaydi. Singapur misoli siyosiy iroda, korrupsiyaga qarshi samarali qonunchilik va sotilmaydigan mustaqil agentlik bir necha yil ichida korrupsiyani juda past darajaga tushirishga qodir ekanligini ko‘rsatadi.

Singapur tarixi haqida qisqacha

XV—XVI asrlarda Singapur Johor saltanati tarkibiga kirgan. 1819-yilda Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakili Singapurda turli etnik guruhlar immigratsiyasiga ruxsat beruvchi savdo zonasi tuzish haqida Johor sultoni bilan kelishuv tuzdi. 1867-yilda Singapur Britaniya imperiyasi koloniyasiga aylandi.

Ikkinchi jahon urushi davrida Singapur 1942-yildan 1945-yilning sentabriga qadar Yaponiya ixtiyoriga o‘tdi. 1959-yildan Singapur Britaniya imperiyasi tarkibidagi o‘z-o‘zini boshqaruvchi davlatga aylandi. Saylovlardan so‘ng Li Kuan Yu bosh vazir lavozimini egalladi. 1965-yilning 9-avgustida Singapur mustaqillikka erishdi.

Boy tabiiy resurslardan mahrum Singapur 1959-yildan 1990-yilga qadar ko‘plab ichki muammolarni yengib, uchinchi dunyo mamlakatlaridan yashash darajasi yuqori, yuksak rivojlangan davlatlar qatoriga qo‘shilishga muvaffaq bo‘ldi.

Korrupsiyaga qarshi kurashish strategiyasi: shakllanishi

Mustaqillikka erishgan paytda Singapur qashshoq mamlakat bo‘lib, hatto ichimlik suvi va qurilish qumini ham import qilishga majbur bo‘lgan. Qo‘shni mamlakatlar unga nisbatan do‘stona munosabatda bo‘lmasdan, aholi o‘rtasida sotsialistik g‘oyalar ommalashgan edi. Korrupsiya oddiy holat bo‘lib, jamiyatning barcha qatlamlariga kirib borgandi.

Mamlakatning birinchi hukumati korrupsiyaga qarshi kurashishda bir nechta muammolarga duch keldi. Korrupsiyaga qarshi kurashishni tartibga soluvchi qonun zaif bo‘lib, ko‘plab korrupsiyaviy jinoyatlar uning amal qilish sohasidan tashqarida edi. Huquq-tartibot organlari xodimlari esa o‘z vazifalarini samarali bajarish imkonini beruvchi hokimiyatga ega emasdi. Bundan tashqari, qonunchilikning samarasiz ekanligi va korrupsion amaliyotga ko‘p sonli mansabdorlar jalb etilganligi bois jinoyatlar dalillarini topish juda qiyin edi. Davlat mansabdor shaxslari tijorat sohasi ishchilariga nisbatan o‘rtacha daromadga ega va mansab vakolatidan shaxsiy maqsadlarda foydalanar edi. Aholi quyi darajadagi ma’lumot va huquqiy madaniyatga ega bo‘lib, pora u yoki bu resurslarni qo‘lga kiritishning yagona yo‘liga aylangan edi.

Britaniyaliklar tomonidan tashkil etilgan Korrupsiya holatlari yuzasidan surishtiruv olib borish byurosi xodimlari mahalliy politsiyachilardan bo‘lib, korrupsiyaga qarshi kurashish uchun ruhiy jihatdan tayyor emasdi.

“Bojxona mansabdorlari kontrabanda va taqiqlangan mahsulotlarni olib o‘tayotgan transport vositalarini tekshirishni ‘tezlashtirish’ uchun pora olar edi. Markaziy ta’minot xizmati ma’lum bir pora evaziga manfaatdor shaxslarga tenderlar haqidagi ma’lumotni yetkazar, Import-eksport departamenti mansabdorlari ruxsat berishni tezlashtirish uchun pora olar, pudratchilar kamchiliklariga ko‘z yumishi uchun klerklarga pora berar edi. Do‘kon sohiblari va turar-joy aholisi Jamoat sog‘lig‘ini saqlash departamenti ishchilariga chiqindini tozalash uchun haq to‘lar, maktab direktorlari va o‘qituvchilari idora ashyolarini yetkazuvchilardan komission to‘lovlar olardi. Hokimiyatni o‘z manfaatlariga konvertatsiya qilish bobida insoniyat kashfiyotlari cheksiz”, — deydi Li Kuan Yu asarlaridan birida.

Mamlakat og‘ir ahvolda ekanligini tushungan hukumat jamiyatda halollik va ochiqlik iqlimini yaratishga qaror qildi. “Vijdonli bo‘lish va sotilmaslik” tamoyili o‘z ishiga asos bo‘ldi. Strategiya mualliflari korrupsiya ustidan nazorat milliy taraqqiyot uchun strategik jihatdan muhim ekanligiga ishonar edi.