Семизлик ва ортиқча вазн глобал муаммога айланган бўлса-да, баъзи мамлакатларда бу ҳолатларнинг даражаси ҳайратланарли даражада паст. Қайси миллатларни энг келишган деб аташ мумкин ва уларнинг аҳолисига соғлом вазнни сақлаб қолишда нима ёрдам беради?
Халқаро тадқиқотлар, хусусан Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотлари ва семизлик бўйича глобал изланишларга кўра, Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари ва Африканинг айрим ҳудудларида ортиқча вазн ва семизликнинг энг паст кўрсаткичлари кузатилмоқда. Вьетнам, Япония, Жанубий Корея, Ҳиндистон ва Эфиопия доимий равишда аҳолиси энг хушбичим давлатлар рўйхатида жой олган. Масалан, Вьетнамда катта ёшдаги аҳолининг атиги 18,3 фоизи ортиқча вазн ёки семизликка эга, бу эса мамлакатни дунёдаги энг озғин давлатлардан бирига айлантиради. Таққослаш учун, АҚШда бу кўрсаткич 68 фоизга, дунё бўйича эса ўртача 39 фоизга етади.
Япония ҳам эътиборга лойиқ: японларнинг ўртача тана вазни индекси (ТВИ) 22 атрофида бўлиб, бу жаҳон ўртача кўрсаткичидан (тахминан 25) анча паст. Жанубий Корея ва Ҳиндистон ҳам шунга ўхшаш йўналишда ривожланмоқда, бу мамлакатларда семизликка чалинган одамлар сони камдан-кам ҳолларда 5-7 фоиздан ошади. Эфиопия ва Уганда каби бошқа Африка мамлакатларида семизлик кўрсаткичлари янада паст - 4-6 фоиз атрофида, бу ерда иқтисодий омиллар ҳам ўз таъсирини кўрсатади.
Нега бу мамлакатлар аҳолиси бунчалик келишган?
Бу мамлакатларда аҳоли тана тузилишининг нозиклиги маданий, иқтисодий, ижтимоий ва экологик омилларнинг уйғунлашуви билан боғлиқ. Уларнинг энг муҳимларини кўриб чиқамиз.
Биринчидан, бу анъанавий овқатланиш тарзи бўлиб, у соғлом вазнни сақлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Вьетнам, Япония ва Жанубий Кореяда овқатланишнинг асосини паст калорияли ва юқори озуқавий қийматга эга маҳсулотлар ташкил этади. Масалан, Вьетнам ошхонаси гуруч, сабзавотлар, кўкатлар, денгиз маҳсулотлари ва оз миқдордаги гўштдан иборат. Фастфуд ва юқори калорияли енгил овқатлар бу ерда Ғарб мамлакатларидагидек кенг тарқалмаган. Машҳур япон таомлари ҳам асосан гуруч ва сабзавотлардан иборат бўлиб, қўшимча равишда балиқ ҳамда ферментланган маҳсулотларни (мисо, натто) ўз ичига олади. Шундай овқатланиш туфайли японлар АҚШ ёки Европа аҳолисига қараганда камроқ шакар ва ёғ истеъмол қилади.
Ҳиндистонда ҳам анъанавий таомлар дуккаклилар, сабзавотлар ва зираворларга асосланади. Шаҳарларда тез тайёрланадиган таомлар оммалашаётган бўлса-да, аҳолининг аксарияти яшайдиган қишлоқларда одамлар оддий овқатланади. Эфиопияда эса кундалик овқат рационининг асосини донли экинлар (масалан, теф), сабзавот ва дуккаклилар ташкил этади, гўшт эса қимматлиги сабабли камдан-кам истеъмол қилинади.
Иккинчи муҳим омил — жисмоний фаоллик ҳисобланади. Вьетнам ва Ҳиндистонда кўпчилик, айниқса қишлоқ хўжалигида, ҳамон жисмоний меҳнат билан шуғулланади. Шаҳарларда велосипед ҳайдаш ва пиёда юриш кенг тарқалган, жамоат транспорти эса одатда гавжум бўлиб, бу одамларни кўпроқ ҳаракатланишга ундайди. Япония ва Жанубий Кореяда ҳам пиёда юриш ва жамоат транспортидан фойдаланиш маданияти фаолликни оширади. Жамоат транспорти тизимлари юксак даражада ривожланган, қулай ва арзон бўлгани учун кўпчилик шахсий автомобиллардан кўра уни афзал кўради. Токиода саёҳатларнинг қарийб 80 фоизи жамоат транспортида амалга оширилади. Метро бекати ёки автобус бекатигача етиб бориш учун одамлар кўпинча 5-15 дақиқа пиёда юришади, линиялар орасидаги алмашинувлар ҳам пиёда юришни талаб қилади. Шундай қилиб, аҳоли кунига 10-15 минг қадам босиб, шунчаки иш жойига боради.
Эфиопия каби Африка мамлакатларида эса вазият бошқача, бу ерда жисмоний фаолликнинг юқори даражаси турмуш тарзи билан боғлиқ. Бу мамлакатларда жамоат транспорти яхши ривожланмаган, шахсий автомобиллардан эса аҳолининг оз қисми фойдалана олади. Одамлар кўпинча иш, ўқиш, бозорга бориш ёки сув олиш учун узоқ масофаларга — кунига 5-20 километргача пиёда юришади. Аҳолисининг тахминан 80 фоизи яшайдиган Эфиопиянинг қишлоқ жойларида пиёда юриш асосий ҳаракатланиш усули ҳисобланади. Бу ҳолат кўплаб ривожланган мамлакатларга хос бўлган кам ҳаракатли турмуш тарзидан кескин фарқ қилади.
Бунда иқтисодий ва ижтимоий омиллар ўз таъсирини кўрсатади. Вьетнам, Ҳиндистон ёки Эфиопия каби унча ривожланмаган мамлакатларда юқори калорияли овқатлар камёб. Тез тайёрланадиган ва қайта ишланган маҳсулотлар қиммат бўлгани учун одамлар кўпинча уйда оддий масаллиқлардан таом тайёрлашади. Аксинча, Япония ва Жанубий Корея каби юқори даромадли мамлакатларда ҳаддан ташқари овқатланиш маданияти кенг тарқалмаган. Ресторанлардаги таом улушлари кичик, асосий овқатланишлар орасидаги енгил тамаддилар эса унча оммалашмаган.
Ижтимоий меъёрлар ҳам муҳим рол ўйнайди. Жанубий Кореяда нозиклик кўпинча гўзаллик билан боғланади, бу эса одамларни вазнини назорат қилишга ундайди. Айни пайтда баъзи Африка мамлакатларида озғинлик тўйиб овқатланмаслик билан боғлиқ бўлиши мумкин, бу эса алоҳида муаммо ҳисобланади.
Баъзи мамлакатларда аҳолининг қадди-қоматини давлат даражасида қўллаб-қувватлайдиган сиёсат ҳам муҳим аҳамиятга эга. Японияда 2008 йилдан бери компанияларга 40 ёшдан ошган ходимларнинг белини ўлчаш мажбуриятини юклайдиган қонун амал қилмоқда. Бу семизликнинг олдини олишга қаратилган. Дастурлар соғлом овқатланиш ва спортни рағбатлантиради. Жанубий Кореяда мактаб ва университетлар мувозанатли овқатланишни фаол тарғиб қилади, ресторанларда эса кўпинча таомларнинг калорияси кўрсатилади.
Вьетнам ва Ҳиндистонда семизликка қарши кураш бўйича давлат кампаниялари ҳозирча етарли даражада ривожланмаган, аммо урбанизациянинг паст даражаси ва анъанавий турмуш тарзи ўз-ўзидан озғинликка ёрдам беради. Эфиопияда саъй-ҳаракатлар кўпроқ тўйиб овқатланмасликка қарши курашга қаратилган, аммо бу билвосита семириш кўрсаткичларини пасайтиради.
Таққослаш учун семизлик даражаси юқори бўлган ҳудудларга эътибор қаратиш лозим. Энг “оғир” мамлакатлар рейтингида Науру ва Палау каби Тинч океани ороллари етакчилик қилмоқда — аҳолининг 88,5 фоизигача ортиқча вазнга эга. Бу шакар ва ёғларга бой бўлган Ғарб парҳезига ўтиш ва жисмоний фаолликнинг пасайиши билан боғлиқ. АҚШ ва Буюк Британияда эса фастфуд, катта порция лар ва ўтириб ишлаш туфайли семизлик ҳам кенг тарқалган.
Эфиопияда аҳолининг тахминан 20 фоизи озиқ-овқат танқислигига дуч келади, бу эса статистикага таъсир қилади. Шу билан бирга, Япония ва Жанубий Кореяда қадди-қоматнинг келишганлиги овқатланиш ва фаолликка онгли ёндашиш натижасида эришилган.
Хушбичим миллатлардан нимани ўрганиш мумкин?
Дунёдаги энг озғин аҳоли яшайдиган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, соғлом вазн калити — мувозанатли овқатланиш, фаол турмуш тарзи ва меъёрдир. Сабзавотлар, бутун донли маҳсулотлар ва оқсилга бой анъанавий таомлар ортиқча овқатланишнинг олдини олишга ёрдам беради. Мунтазам жисмоний фаоллик, ҳатто оддий сайр қилиш ҳам семириш хавфини камайтиради.
Шу билан бирга, маданий ва иқтисодий фарқларни эътиборга олиш муҳим. Японияда самарали бўлган усуллар ҳар доим ҳам бошқа мамлакатларда иш бермайди. Шундай бўлса-да, камроқ шакар истеъмол қилиш, кўпроқ ҳаракатланиш ва уйда овқат тайёрлаш каби оддий одатлар универсал бўлиб, ҳар кимга фойда келтириши мумкин.
Изоҳ (0)