Дизель двигатели ҳақида кўпчилигимиз, албатта, эшитганмиз. Дизель моторли машиналарни кўчаларда тез-тез учратиш мумкин ва асосан, бундай двигатель ёқилғисининг бензиндан арзонроқ юриши туфайли одамлар шундай машиналарни харид қилишади, деган фикр ҳам, албатта, қулоққа чалиниб туради. Лекин дизель двигателининг асосий афзаллиги фақат бугина эмас. Бугун ушбу ажойиб двигатель ихтирочиси бўлмиш Рудольф Дизель таваллуд топган кун. Ажойиб ихтирочи ва механик Рудольф Дизель 1858 йилнининг 18 март санасида Парижда туғилган эди. Сана муносабати билан «Дарё» Дизель ва унинг номи билан аталган двигателнинг ихтиро қилиниши тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Рудольф Дизель гарчи Парижда туғилган бўлса-да, лекин немис бўлган. Унинг отаси Франция пойтахтига Аугусбургдан келиб ишлайдиган муҳожир бўлиб, китоб муқовалаш бўйича уста бўлган. Кейинчалик ота-онаси Рудольф Дизельни яна Аугусбургга, амакисиникига жўнатиб юборади ва бўлажак ихтирочи айнан шу ерда, профессор амакисининг катта кутубхонасида фан-техникага оид адабиётларни бир бошдан ўқиб чиқиш орқали муҳандислик қобилиятини шакллантира бошлаган. У Политехника мактабини тамомлагач, Мюнхендаги Бавария политехника институтида махсус грант ютиб олган ва ички ёнув двигателини такомиллаштириш борасида изланишларни бошлаб юборган.
Рудольф Дизель ўзининг илк двигателини 1897 йилда ясаб, муҳандисларга тақдим қилган. У 20 от кучига эга ва дақиқасига 172 марта айланадиган двигатель бўлиб, нақ 5 тонна тош босган. Дизель ўз қайдномаларида ушбу турдаги двигателнинг ҳақиқий, ишчи намунасини олиш учун 17 йиллик меҳнати синганини ёзиб қолдирган ва илк бора барча ўйланган натижаларни тақдим қилиб, худди лойиҳа ва ҳисоб-китобларда кутилганидек самарали ишлай бошлаган двигатель намунасини 1897 йилнинг 28 январь кунида ясаб, ишлатиб кўрганини белгилаб қўйган эди.
Дизельнинг ушбу илк экспериментал двигатели биринчи уринишдаёқ ўша замоннинг бошқа турдаги двигателларидан юқорироқ фойдали иш коэффициентига (ФИК) эга бўлиб, хусусан, кема ва паравозларда қўлланиладиган буғ двигателлари аранг 12—20 фоиз ФИКга эга бўлган бир пайтда, Дизельнинг ушбу янги ихтироси 26,2 фоиз ФИК намойиш этгани диққатга сазовордир. Бу ажойиб кўрсаткич дарҳол кўплаб саноат корхоналари ва мутахассисларнинг диққатини ўзига жалб қилган. Чунки ушбу двигатель тамомила янгича ёндашув асосида ишлайдиган ички тузилишга эга бўлиб, унда ички ёнув ҳодисаси сиқилиш физик ҳодисаси таъсири туфайли содир бўлади ва шу орқали ФИКнинг ўсишига эришилади. Дизель ўз кузатишлари ва тажрибалари орқали ички ёнув двигателининг ФИКи ундаги ёнилғининг сиқилганлик даражасига монанд кучайишини пайқаган эди. Лекин бунда ёнилғининг ортиқча сиқиб юборилиши ҳам хатарли бўлиб, бу босим ва ҳароратнинг кескин ошиб кетишига ва оқибатда ёнилғининг муддатидан аввал ёниб битишига олиб келарди. Шу сабабли Дизель двигатель ичида ёнилғини эмас, балки ҳавони сиқиш орқали ФИКни ошириш мумкин, деган ғояни синаб кўрган ва шу орқали мақсадига эришган. Унда цилиндрга суюқ ёнилғи катта босим остида пуркаб киритилган, бу пайтда 600—650 цельсий ҳароратга эга сиқилган ҳавонинг иссиқлик энергияси сабабли ичкарига кириб борган ёнилғи ўз-ўзидан алангаланган ҳамда бунинг натижасида газларнинг кенгайиши рўй бериб, айнан шу нарса двигатель поршенларини ҳаракатга келтирган. Шу тариқа Дизель ички ёнув двигателининг ФИКни сезиларли оширишга эришган эди.
Юқорида айтилганидек, ФИК нуқтаи назаридан ўз замонаси учун аъло кўрсаткичга эга бўлган бу турдаги двигателга дарҳол кўплаб саноат корхоналари қизиқиш билдирган. 1898 йилнинг 1 январида, яъни биринчи ишчи намуна олинганидан деярли 1 йил ўтиб, у мазкур турдаги моторларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган каттагина завод ташкил қилган. 1900 йилда эса биз яхши билган дизель двигателлари алоҳида савдо белгиси, яъни патент ҳуқуқи асосига эга бўлиб, расмий рўйхатдан ўтказилган. 1903 йилда муҳандислар илк бор дизель двигателига асосланиб ҳаракатланадиган йирик кемани сувга туширган. Барча экспериментлар муваффақиятли ўтгач, кемасозлик корхоналаридан дизель двигателига кўплаб буюртмалар келиб туша бошлаган. 1908 йилда эса жаҳонда илк дизель двигателли автомобиль сотувга чиқарилган. Шу йилнинг ўзида дизель двигателларини локомотив ва юк машиналари учун ҳам мос моделларини ишлаб чиқариш йўлга қўйилган бўлиб, улар ҳам амалиётда муваффақият билан қўлланила бошлаган.
Дизель двигателли енгил автомобиллар ичида серияли ишлаб чиқаришга йўлга қўйилган биринчи машина 1936 йилда Daimler-Benz заводларидан чиқа бошлаган эди. Ўшанда Mercedes-Benz 260D моделли енгил машина тарихда илк бор кенг истеъмол учун мослаб ишлаб чиқарилган дизель моторли автомобиль сифатида тарихга кирди.
Лекин шуни таассуф билан айтиш жоизки, қанчалик ажойиб ихтирочи бўлмасин, Дизель унчалик яхши бизнесмен бўлмаган. У муҳандис сифатида фикрлаш борасида ҳаммадан илғор бўлиши мумкин эди, лекин иқтисод ва молиявий саводхонлик бобида деярли уқувсиз шахс бўлган. Қолаверса, патент олиш жараёнлари билан боғлиқ мураккаб бюрократик тўсиқлар уни кўп хуноб қилган. Ўз маблағларини бошқариш ва сарфлаш борасида бироз таваккалчи бўлган Рудольф Дизель 1913 йилда касодга учраган ва иқтисодий инқирозга юз тутган. Жаҳонга ажойиб техник восита — катта ФИКга эга бўлган двигателни тақдим қилган муҳандиснинг ўлимига айнан шу омил сабаб бўлган, деган фикр кўплаб манбаларда асосий версия сифатида илгари сурилади. Ҳар ҳолда, қандайдир сабаб билан ўша йилнинг кузида кемада Ла-Манш орқали Бельгиядан Англияга йўл олган ихтирочи сирли тарзда ғойиб бўлган. Уни 29 сентябрда кечки пайт ўз каютасига кириб кетганидан кейин ҳеч ким қайтиб кўрмаган. Баъзилар Дизель молиявий инқироз туфайли ўз жонига қасд қилган, яъни ўзини сувга ташлаган деган фикрни илгари суради. Яна баъзи манбаларда эса уни немис разведкасининг махсус хизмат ходими йўқ қилган, деган тахмин ҳам билдирилади. Чунки у Англияда инглиз флотининг юқори лавозимли масъул шахслари билан қандайдир техник режани муҳокама қилиши керак бўлган ва шу сабабли, немислар бунга йўл қўймаслик учун уни ўлдиришган эмиш. Хуллас, Рудольф Дизельнинг сирли ўлими тафсилотлари мавҳумлигича қолган. Унинг жонсиз танасини бельгиялик балиқчилар денгизда кўрган, лекин бу пайт бўрон тургани боис жасадни сувдан чиқара олишмаган.
Дизель ихтироси бўлмиш двигателлар ҳозирда ҳам кўплаб транспорт турларида кенг қўлланилади. Хусусан, темир йўл, автомобиль, трактор ва комбайнларнинг кўплаб турлари айнан дизель моторидан ҳаракатга келади.
Музаффар Қосимов тайёрлади.