«Қанча уринма, оғритганда оғрийди». Харуки Муракамининг «Норвегия ўрмони» романи ҳақида

12 январь – машҳур япон адиби Харуки Муракамининг туғилган куни. Шу муносабат билан «Дарё» ўқувчиларини унинг ижоди билан таништиради. Қуйида колумнистимиз Нурбек Алимов унинг «Норвегия ўрмони» романи ҳақида фикр юритади.

Флешбэк

Талабалик давримда Харуки Муракамини ўқиш ўзига хос мода эди. Унинг деярли барча асарлари ўтмиш ва бугунги кун ёшларининг муаммолари, кечинмалари ва орзу-умидларини акс эттиради. Илк бора «Норвегия ўрмони» асарини аудиокитоб шаклида тинглаганман. Ёшларда тез-тез кузатиладиган, катталар дунёсига ўтаётгандаги депрессив ҳиссиётлар пайтида ўқилган бу китоб яраланган қалбга сурилган дори каби таъсир қилади. Аммо у кимнидир даволайди, кимнингдир дардини оғирлаштиради.

Асар ҳақида

Замонавий япон адабиёти классиги бўлишга улгурган Харуки Муракамининг «Норвегия ўрмони» романи 1987 йилда ёзилган. У муаллифига дунё миқёсида шон-шараф олиб келди. Роман номи афсонавий «Битлз» гуруҳининг Norwegian Wood қўшиғи номидан олинган.

Роман япон ёшлари орасида жуда машҳур бўлиб, Муракамини она юртида жуда катта юлдузга айлантирди.

Сюжет

37 ёшли Тоору Ватанабе ҳозиргина Гамбургга келган. У тўсатдан аэропортда «Битлз» гуруҳининг «Норвегия ўрмони» қўшиғини эшитиб қолади ва хотиралари оғушига чўмиб кетади. Тору хаёлан унинг ҳаётини ўзгартирган 1960 йилларга қайтади.

Тоору, Кидзуки исмли бола ва Наоко исмли қиз мактабдаги энг яхши дўстлар эди. Кидзуки ва Наоко – ҳамфикрлар, Тоору эса ўзини бу «тўда» аъзоси ҳис этишдан мамнун. Аммо бу дўстлик учлиги Кидзуки 17 ёшида кутилмаганда жонига қасд қилиши билан якунига етди.

Кидзукининг ўлими иккала дўстини ҳам қаттиқ яралайди. Ватанабе қаерга бормасин, ўлим нафасини ҳис этади, Наоко эса ажралмас қисмини йўқотганга ўхшайди. Наоко ва Ватанабе биргаликда кўпроқ вақт ўтказиб, бир-бирини қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилади. Тез орада Ватанабе Наокони севишини англай бошлайди. Аммо Наоко учун бу аслида севги эмас. Унинг ҳақиқий севгиси Кидзуки эди; унинг Ватанабе билан муносабати кўпроқ дўстона меҳрга ўхшарди. Наоко шунчаки Ватанабе ва унинг хатларига кўникиб қолган ва бу Наокони ташқи дунё билан боғлайдиган ягона ип эди. Аммо буни севги деб атаб бўлмайди, бундан ташқари, Наоко Ватанабе билан бирга бўлолмайди ҳам – унинг психологик ва физиологик муаммолари жуда кўп.

Кунлардан бир куни Наоко Ватанабега хат юборади. Унда у кучини тиклаши кераклиги ва бирмунча вақт даволаниш учун клиникага ётаётгани ҳақида ёзади. Уларнинг муносабатлари шаҳардаги оммавий тартибсизликлар фонида рўй бермоқда. Ватанабе ўқийдиган билим юрти талабалари кўчаларда намойишлар уюштирмоқда, лекин Ватанабе бу ҳаракатда қатнашмаяпти – у намойишчилар билан бирликни ҳис этмайди. Унинг ягона дўсти – Нагасава. У икки ёш катта, университет бўйича «Буюк Гэтсби»ни ўқиган иккинчи ва охирги одам. Охир-оқибат, барча намойишлар натижасиз тугайди. Ватанабе Наокога хат ёзиш билан яшайди – уларнинг ишқий муносабатлари шундай давом этмоқда.

Тез орада Ватанабе драма дарсларидаги курсдоши Мидори Кобаяши билан танишади. Бу қиз Наоконинг акси – жонли, қувноқ, ўзига ишонган. Наокога бўлган ҳис-туйғуларига қарамай, йигит Мидоридан ҳам завқланади. Қиз уни шунчалик ўзига ром этадики, уларнинг муносабатлари янада ривожланиб боради. Шу билан бирга, Ватанабе дўсти Нагасава билан барларда қизлар билан танишади, учрашади ва эртаси куни уларни унутади.

Ватанабе Киото яқинидаги клиникага Наокони кўргани келади. Клиникада у Наоко билан ётган бошқа бемор – Ишида Реико билан танишади. Реико ва Наоко Ватанабе билан ўтмишни эслаб суҳбатлашиб ўтиради. Наоко катта опасининг бир неча йил олдин юз берган кутилмаган ўлими ҳақида гапиради. Токиога қайтиб келган Ватанабе Реикога маслаҳат сўраб хат ёзади. Унга ким яқинроқ эканини билмайди – Наоко ёки Мидори. У жуда таъсирчан ва нозик Наокога озор беришни хоҳламайди, лекин Мидорини ҳам йўқотишни истамайди.

Таҳлил

Харуки Муракамининг библиографияси ҳар доим мусиқа олами билан яқин муносабатда бўлиб келган. У романлари саҳифаларида ва ҳатто сарлавҳаларида ҳам кўплаб мусиқий композициялар номидан фойдаланади ёки уларга ҳавола беради. «Норвегия ўрмони» асари бунинг яққол мисоли бўла олади. «Битлз»нинг бу қўшиғини гуруҳнинг Rubber Soul альбомида эшитиш мумкин. Тўрт нафар ёш британияликдан ташкил топган бу гуруҳ ўша даврнинг ўзига хос мусиқий чегараларини бузиб ташлаб, мусиқасини классик рок принципларидан фарқ қиладиган бошқа услубда тақдим этган. Жон Леннон ва Пол Маккартни томонидан яратилган баллада Ленноннинг акустик гитарасига шерик сифатида сетор мусиқий асбобидан фойдаланилгани билан ажралиб турарди. Назаримда, асардаги Наока ва Мидорининг характерлари, жарангдорлиги билан бир-биридан кескин фарқ қилувчи ушбу мусиқа асбобларига қиёслангандай гўё.

Мураками ўқувчилари учун унинг бу асари ҳанузгача парадоксал бўлиб қолмоқда, чунки «Норвегия ўрмони» муаллиф асарларининг доимги асоси бўлган фантастика ёки паранормал элементлардан фойдаланилмаган биринчи асаридир. Аслида биз «Норвегия ўрмони»да унинг энг реалистик романига дуч келамиз, лекин ҳар доим асосий мавзулар сифатида севги, ёлғизлик ва хотиралар гавдаланади.

Тоору Ватанабе ҳикоясининг фожиали ҳикоячисидир, чунки у Токио университетида қадимги юнон трагик театри бўйича таҳсил олган, театрга қизиққани учун эмас, дўсти Кидзуки жонига қасд қилганидан сўнг, хотираларидан узоқлашишни мақсад қилиб кирган. Бироқ биз ҳеч қачон ўтмишимизни бутунлай тарк эта олмаймиз ва «Битлз» гитарачиси Жорж Харрисон томонидан чалинган ёқимли ва мўрт сетор овози бизга бу нарсани дойим эслатиб турадигандай.

Ватанабе хаёлан ортга қайтган бу йиллар уларнинг муҳитида рўй берган ўзгаришлар фонида камолотга етишиш жараёнини англатади. Бошқа мамлакатларда бўлгани каби,  тарихда Япония ҳам ҳукуматга қарши кўплаб талабалар намойишларининг саҳнаси бўлган. Бу намойишлар ҳақиқий идеалларидан маҳрум бўлган ҳаракатлар деб таърифланган ва буни романдаги кўплаб мисоллар, масалан, Тоору ва Мидори ўртасидаги суҳбатлар орқали билишимиз мумкин. Талабалар ҳаракатларини танқид қилиш ёки рамзий маънода Германн Гессенинг «Ғилдираклар остида» китобини мисол келтирувчи бу суҳбатларда мактаб ўқувчиларининг юқори талаб даражасида ривожланишига халақит берадиган консерватив таълим тизимларига қарши исённи кўришимиз мумкин.

Бироқ ёш Тоорунинг ҳаётидаги энг муҳим воқеалар шахсий даражада содир бўлади. Наоконинг руҳий соғлиги аста-секин ёмонлашиши уни қиздан узоқлашишга мажбур қилади ва бу унинг севгиси деб ҳисоблайдиган ҳис-туйғуларининг чалкашлигини келтириб чиқаради. Яъни Тоору аслида уни севмайди, лекин Наоко учун жавобгарликни ўз зиммасига олган. Чунки Наоко ташлаб кетилганлик туйғусини икки бор бошидан ўтказади: аввал опаси, кейин эса умр бўйи энг яхши кўрган инсони Кидзуки. Айнан шунинг учун уларнинг ўртасида ўзаро боғлиқлик яратилади, бу уларга ташқи оламдан келадиган оғриқлардан бутунлай халос бўлиш учун ўзларининг шахсий оламидан паноҳ топишга имкон беради.

Ватанабе Жон Апдайкнинг «Кентавр» асарини ўқишдан воз кечиши ва унинг ўрнига «Буюк Гэтсби»ни ўқишни хоҳлашини кўрсатиш билан Мураками адабий ва мусиқий маълумотномалар орқали рамзий маъно бера олишда нозик дидлилигини намойиш этади. Апдайкнинг юқоридаги романи – ота ўғлини сўтаклик ва бепарволикдан қутқаришга уриниши, Фицжералд эса ўтмишдаги севги идеализациясини тасвирлайди. Бош қаҳрамон ўқиш учун китоб танлаш эволюцияси ҳам Наокони қайта ҳаётга қайтариш умидига асосланади. Аслида унинг дўсти Нагасава билан ўтказган тунги сафарлари, ягона мақсади номаълум бўлган ҳолда умуман бегона қизлар билан меҳмонхонада тунаши қаҳрамоннинг ҳақиқий ёлғизлигини акс эттиради.

Шу тарзда япон муаллифи мамлакат ёшлари ҳақидаги жуда интим ва самимий портретни чизади. Ҳали жисмоний ёки психологик жиҳатдан тайёр бўлмаган ҳолда катталарнинг мураккаб дунёсига кириш учун болаликдан воз кечиш, мўрт, материалист ва худбин ёшлар аксарият ҳолларда жонига қасд қилишига олиб келади.

Бироқ романнинг меланхолик ва депрессив динамикаси Тооруни ўз қобиғидан ташқарига чиқишга мажбур қиладиган Мидори Кобаяши қаҳрамонининг пайдо бўлиши билан ўзгаради.

Наоконинг жозибаси унинг ташқи қиёфасида эмас, руҳи мўртлигида; Мидорини эса ўқувчи самимийлиги, шўхлиги, бошқаларни ажаблантиришга бўлган туғма қобилияти ва атрофдагиларга нисбатан сахийлиги орқали севиб қолади... Бошиданоқ у Тоору учун ҳам, ўқувчи учун ҳам ажойиб характерга эга бўлиб, бизга энг қизиқарли саҳналарни тақдим этади.

Тоору ўтмиш ва севган одамлар йўқолиши билан боғлиқ азоблардан қочиб қутулиб бўлмаслигини англаб етади. Ҳаётда ўрганишимиз керак бўлган энг муҳим дарс азоб-уқубатлар билан яшашни ўрганишдир, шунда у бизга тақдим этаётган қувончларни қадрлай оламиз ва ёнимиздаги одамлар қадрига етамиз. Биз йўқотган инсонлар учун энг катта мукофот улар учун яшашдир, шунда уларнинг хотираси йўқ бўлиб кетмайди. Биз ҳали ҳам ҳис қиладиган ва бошқа инсонларга берган севгимиз орқали улар хотирамизда сақланиб қолади.

Хулоса

«Норвегия ўрмони» – бу ёлғизлик, меланхолия ва умидга асосланган фожиали севги тарихи орқали Харуки Муракамини ёш японлар авлодининг муаллифи сифатида танитган ақлли ва ўйлашга ундовчи роман. Бошқа ритмга эга китоб, содда бўлишига қарамай, уни диққат билан ўқиб чиқсангиз, сиз йиллар давомида ечим излаган муаммоларингиз моҳиятини англаб етишингиз мумкин.

Қизиқарли фактлар

- Харуки Муракамининг биринчи иш жойи мусиқа дўконида сотувчилик бўлган ва бу тасодиф эмас эди. У чиндан ҳам классика, рок ва жазни яхши кўрарди. У кўплаб романларида ёзувчининг муайян ижодкорлар ва куйларга ҳаволалар берганини кўриш мумкин;

- Мураками севимли ёзувчиси Френсис Скотт Фицжералднинг машҳур романи – «Буюк Гэтсби»нинг мухлиси эканини бир неча бор таъкидлаган. Шунингдек, унинг энг севимли муаллифлари орасида Раймонд Карвер ва Эрнест Хемингуэй ҳам бор.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.