“Qancha urinma, og‘ritganda og‘riydi”. Xaruki Murakamining “Norvegiya o‘rmoni” romani haqida

12-yanvar – mashhur yapon adibi Xaruki Murakamining tug‘ilgan kuni. Shu munosabat bilan “Daryo” o‘quvchilarini uning ijodi bilan tanishtiradi. Quyida kolumnistimiz Nurbek Alimov uning “Norvegiya o‘rmoni” romani haqida fikr yuritadi.

Fleshbek

Talabalik davrimda Xaruki Murakamini o‘qish o‘ziga xos moda edi. Uning deyarli barcha asarlari o‘tmish va bugungi kun yoshlarining muammolari, kechinmalari va orzu-umidlarini aks ettiradi. Ilk bora “Norvegiya o‘rmoni” asarini audiokitob shaklida tinglaganman. Yoshlarda tez-tez kuzatiladigan, kattalar dunyosiga o‘tayotgandagi depressiv hissiyotlar paytida o‘qilgan bu kitob yaralangan qalbga surilgan dori kabi ta’sir qiladi. Ammo u kimnidir davolaydi, kimningdir dardini og‘irlashtiradi.

Asar haqida

Zamonaviy yapon adabiyoti klassigi bo‘lishga ulgurgan Xaruki Murakamining “Norvegiya o‘rmoni” romani 1987-yilda yozilgan. U muallifiga dunyo miqyosida shon-sharaf olib keldi. Roman nomi afsonaviy “Bitlz” guruhining Norwegian Wood qo‘shig‘i nomidan olingan.

Roman yapon yoshlari orasida juda mashhur bo‘lib, Murakamini ona yurtida juda katta yulduzga aylantirdi.

Syujet

37 yoshli Tooru Vatanabe hozirgina Gamburgga kelgan. U to‘satdan aeroportda “Bitlz” guruhining “Norvegiya o‘rmoni” qo‘shig‘ini eshitib qoladi va xotiralari og‘ushiga cho‘mib ketadi. Toru xayolan uning hayotini o‘zgartirgan 1960-yillarga qaytadi.

Tooru, Kidzuki ismli bola va Naoko ismli qiz maktabdagi eng yaxshi do‘stlar edi. Kidzuki va Naoko – hamfikrlar, Tooru esa o‘zini bu “to‘da” a’zosi his etishdan mamnun. Ammo bu do‘stlik uchligi Kidzuki 17 yoshida kutilmaganda joniga qasd qilishi bilan yakuniga yetdi.

Kidzukining o‘limi ikkala do‘stini ham qattiq yaralaydi. Vatanabe qayerga bormasin, o‘lim nafasini his etadi, Naoko esa ajralmas qismini yo‘qotganga o‘xshaydi. Naoko va Vatanabe birgalikda ko‘proq vaqt o‘tkazib, bir-birini qo‘llab-quvvatlashga harakat qiladi. Tez orada Vatanabe Naokoni sevishini anglay boshlaydi. Ammo Naoko uchun bu aslida sevgi emas. Uning haqiqiy sevgisi Kidzuki edi; uning Vatanabe bilan munosabati ko‘proq do‘stona mehrga o‘xshardi. Naoko shunchaki Vatanabe va uning xatlariga ko‘nikib qolgan va bu Naokoni tashqi dunyo bilan bog‘laydigan yagona ip edi. Ammo buni sevgi deb atab bo‘lmaydi, bundan tashqari, Naoko Vatanabe bilan birga bo‘lolmaydi ham – uning psixologik va fiziologik muammolari juda ko‘p.

Kunlardan bir kuni Naoko Vatanabega xat yuboradi. Unda u kuchini tiklashi kerakligi va birmuncha vaqt davolanish uchun klinikaga yotayotgani haqida yozadi. Ularning munosabatlari shahardagi ommaviy tartibsizliklar fonida ro‘y bermoqda. Vatanabe o‘qiydigan bilim yurti talabalari ko‘chalarda namoyishlar uyushtirmoqda, lekin Vatanabe bu harakatda qatnashmayapti – u namoyishchilar bilan birlikni his etmaydi. Uning yagona do‘sti – Nagasava. U ikki yosh katta, universitet bo‘yicha “Buyuk Getsbi”ni o‘qigan ikkinchi va oxirgi odam. Oxir-oqibat, barcha namoyishlar natijasiz tugaydi. Vatanabe Naokoga xat yozish bilan yashaydi – ularning ishqiy munosabatlari shunday davom etmoqda.

Tez orada Vatanabe drama darslaridagi kursdoshi Midori Kobayashi bilan tanishadi. Bu qiz Naokoning aksi – jonli, quvnoq, o‘ziga ishongan. Naokoga bo‘lgan his-tuyg‘ulariga qaramay, yigit Midoridan ham zavqlanadi. Qiz uni shunchalik o‘ziga rom etadiki, ularning munosabatlari yanada rivojlanib boradi. Shu bilan birga, Vatanabe do‘sti Nagasava bilan barlarda qizlar bilan tanishadi, uchrashadi va ertasi kuni ularni unutadi.

Vatanabe Kioto yaqinidagi klinikaga Naokoni ko‘rgani keladi. Klinikada u Naoko bilan yotgan boshqa bemor – Ishida Reiko bilan tanishadi. Reiko va Naoko Vatanabe bilan o‘tmishni eslab suhbatlashib o‘tiradi. Naoko katta opasining bir necha yil oldin yuz bergan kutilmagan o‘limi haqida gapiradi. Tokioga qaytib kelgan Vatanabe Reikoga maslahat so‘rab xat yozadi. Unga kim yaqinroq ekanini bilmaydi – Naoko yoki Midori. U juda ta’sirchan va nozik Naokoga ozor berishni xohlamaydi, lekin Midorini ham yo‘qotishni istamaydi.

Tahlil

Xaruki Murakamining bibliografiyasi har doim musiqa olami bilan yaqin munosabatda bo‘lib kelgan. U romanlari sahifalarida va hatto sarlavhalarida ham ko‘plab musiqiy kompozitsiyalar nomidan foydalanadi yoki ularga havola beradi. “Norvegiya o‘rmoni” asari buning yaqqol misoli bo‘la oladi. “Bitlz”ning bu qo‘shig‘ini guruhning Rubber Soul albomida eshitish mumkin. To‘rt nafar yosh britaniyalikdan tashkil topgan bu guruh o‘sha davrning o‘ziga xos musiqiy chegaralarini buzib tashlab, musiqasini klassik rok prinsiplaridan farq qiladigan boshqa uslubda taqdim etgan. Jon Lennon va Pol Makkartni tomonidan yaratilgan ballada Lennonning akustik gitarasiga sherik sifatida setor musiqiy asbobidan foydalanilgani bilan ajralib turardi. Nazarimda, asardagi Naoka va Midorining xarakterlari, jarangdorligi bilan bir-biridan keskin farq qiluvchi ushbu musiqa asboblariga qiyoslanganday go‘yo.

Murakami o‘quvchilari uchun uning bu asari hanuzgacha paradoksal bo‘lib qolmoqda, chunki “Norvegiya o‘rmoni” muallif asarlarining doimgi asosi bo‘lgan fantastika yoki paranormal elementlardan foydalanilmagan birinchi asaridir. Aslida biz “Norvegiya o‘rmoni”da uning eng realistik romaniga duch kelamiz, lekin har doim asosiy mavzular sifatida sevgi, yolg‘izlik va xotiralar gavdalanadi.

Tooru Vatanabe hikoyasining fojiali hikoyachisidir, chunki u Tokio universitetida qadimgi yunon tragik teatri bo‘yicha tahsil olgan, teatrga qiziqqani uchun emas, do‘sti Kidzuki joniga qasd qilganidan so‘ng, xotiralaridan uzoqlashishni maqsad qilib kirgan. Biroq biz hech qachon o‘tmishimizni butunlay tark eta olmaymiz va “Bitlz” gitarachisi Jorj Xarrison tomonidan chalingan yoqimli va mo‘rt setor ovozi bizga bu narsani doyim eslatib turadiganday.

Vatanabe xayolan ortga qaytgan bu yillar ularning muhitida ro‘y bergan o‘zgarishlar fonida kamolotga yetishish jarayonini anglatadi. Boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi,  tarixda Yaponiya ham hukumatga qarshi ko‘plab talabalar namoyishlarining sahnasi bo‘lgan. Bu namoyishlar haqiqiy ideallaridan mahrum bo‘lgan harakatlar deb ta’riflangan va buni romandagi ko‘plab misollar, masalan, Tooru va Midori o‘rtasidagi suhbatlar orqali bilishimiz mumkin. Talabalar harakatlarini tanqid qilish yoki ramziy ma’noda Germann Gessening “G‘ildiraklar ostida” kitobini misol keltiruvchi bu suhbatlarda maktab o‘quvchilarining yuqori talab darajasida rivojlanishiga xalaqit beradigan konservativ ta’lim tizimlariga qarshi isyonni ko‘rishimiz mumkin.

Biroq yosh Tooruning hayotidagi eng muhim voqealar shaxsiy darajada sodir bo‘ladi. Naokoning ruhiy sog‘ligi asta-sekin yomonlashishi uni qizdan uzoqlashishga majbur qiladi va bu uning sevgisi deb hisoblaydigan his-tuyg‘ularining chalkashligini keltirib chiqaradi. Ya’ni Tooru aslida uni sevmaydi, lekin Naoko uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan. Chunki Naoko tashlab ketilganlik tuyg‘usini ikki bor boshidan o‘tkazadi: avval opasi, keyin esa umr bo‘yi eng yaxshi ko‘rgan insoni Kidzuki. Aynan shuning uchun ularning o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik yaratiladi, bu ularga tashqi olamdan keladigan og‘riqlardan butunlay xalos bo‘lish uchun o‘zlarining shaxsiy olamidan panoh topishga imkon beradi.

Vatanabe Jon Apdaykning “Kentavr” asarini o‘qishdan voz kechishi va uning o‘rniga “Buyuk Getsbi”ni o‘qishni xohlashini ko‘rsatish bilan Murakami adabiy va musiqiy ma’lumotnomalar orqali ramziy ma’no bera olishda nozik didliligini namoyish etadi. Apdaykning yuqoridagi romani – ota o‘g‘lini so‘taklik va beparvolikdan qutqarishga urinishi, Fitsjerald esa o‘tmishdagi sevgi idealizatsiyasini tasvirlaydi. Bosh qahramon o‘qish uchun kitob tanlash evolyutsiyasi ham Naokoni qayta hayotga qaytarish umidiga asoslanadi. Aslida uning do‘sti Nagasava bilan o‘tkazgan tungi safarlari, yagona maqsadi noma’lum bo‘lgan holda umuman begona qizlar bilan mehmonxonada tunashi qahramonning haqiqiy yolg‘izligini aks ettiradi.

Shu tarzda yapon muallifi mamlakat yoshlari haqidagi juda intim va samimiy portretni chizadi. Hali jismoniy yoki psixologik jihatdan tayyor bo‘lmagan holda kattalarning murakkab dunyosiga kirish uchun bolalikdan voz kechish, mo‘rt, materialist va xudbin yoshlar aksariyat hollarda joniga qasd qilishiga olib keladi.

Biroq romanning melanxolik va depressiv dinamikasi Tooruni o‘z qobig‘idan tashqariga chiqishga majbur qiladigan Midori Kobayashi qahramonining paydo bo‘lishi bilan o‘zgaradi.

Naokoning jozibasi uning tashqi qiyofasida emas, ruhi mo‘rtligida; Midorini esa o‘quvchi samimiyligi, sho‘xligi, boshqalarni ajablantirishga bo‘lgan tug‘ma qobiliyati va atrofdagilarga nisbatan saxiyligi orqali sevib qoladi... Boshidanoq u Tooru uchun ham, o‘quvchi uchun ham ajoyib xarakterga ega bo‘lib, bizga eng qiziqarli sahnalarni taqdim etadi.

Tooru o‘tmish va sevgan odamlar yo‘qolishi bilan bog‘liq azoblardan qochib qutulib bo‘lmasligini anglab yetadi. Hayotda o‘rganishimiz kerak bo‘lgan eng muhim dars azob-uqubatlar bilan yashashni o‘rganishdir, shunda u bizga taqdim etayotgan quvonchlarni qadrlay olamiz va yonimizdagi odamlar qadriga yetamiz. Biz yo‘qotgan insonlar uchun eng katta mukofot ular uchun yashashdir, shunda ularning xotirasi yo‘q bo‘lib ketmaydi. Biz hali ham his qiladigan va boshqa insonlarga bergan sevgimiz orqali ular xotiramizda saqlanib qoladi.

Xulosa

“Norvegiya o‘rmoni” – bu yolg‘izlik, melanxoliya va umidga asoslangan fojiali sevgi tarixi orqali Xaruki Murakamini yosh yaponlar avlodining muallifi sifatida tanitgan aqlli va o‘ylashga undovchi roman. Boshqa ritmga ega kitob, sodda bo‘lishiga qaramay, uni diqqat bilan o‘qib chiqsangiz, siz yillar davomida yechim izlagan muammolaringiz mohiyatini anglab yetishingiz mumkin.

Qiziqarli faktlar

- Xaruki Murakamining birinchi ish joyi musiqa do‘konida sotuvchilik bo‘lgan va bu tasodif emas edi. U chindan ham klassika, rok va jazni yaxshi ko‘rardi. U ko‘plab romanlarida yozuvchining muayyan ijodkorlar va kuylarga havolalar berganini ko‘rish mumkin;

- Murakami sevimli yozuvchisi Frensis Skott Fitsjeraldning mashhur romani – “Buyuk Getsbi”ning muxlisi ekanini bir necha bor ta’kidlagan. Shuningdek, uning eng sevimli mualliflari orasida Raymond Karver va Ernest Xeminguey ham bor.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.