Olimlar Yerda yangi superqit’a paydo bo‘lishini bashorat qildi
Yerdagi plitalar tektonikasining o‘ziga xosliklaridan biri — vaqti-vaqti bilan superqit’alar paydo bo‘lib turishidan iborat. Ular sayyoradagi barcha quruqliklarni birlashtiradi va yagona superokean bilan o‘raladi, keyin esa yana parchalanib, sayyoraning qiyofasini va undagi hayotni tubdan o‘zgartirib yuboradi. Ushbu sikl yuz millionlab yil vaqt oladi, Yerdagi so‘nggi superqit’a — Pangeya bundan 180 million yil avval parchalanib ketgan, u o‘zidan keyin qoldirgan hozirgi qit’alar esa 200—300 million yildan keyin yana birlashadi.
Qit’alarning birlashuvi ikki xil yo‘l bilan amalga oshishi mumkin: bundan avvalgi superqit’a parchalanganda shakllangan okean orqali (introversiv usulda) yoki uni o‘rab turgan superokean qoldiqlari orqali (ekstraversiv usulda). Bu jarayon aynan qanday borishi okean plitalari qalinligiga bog‘liq — National Science Review jurnalida chop etilgan yangi maqola mualliflari shunday xulosaga keldi. Ularning bashoratlariga ko‘ra, navbatdagi superqit’a Tinch okeaniga tutash holda, ikkala Amerika, Yevrosiyo va Avstraliyani birlashtirgan holda shakllanadi.
Avstraliya va Xitoy geologlari tektonik plitalarning uzoq muddatli harakatlarini modellashtirdi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, qit’alarning birlashuv yo‘nalishi ular orasidagi okean plitalari mustahkamligi bilan belgilanadi. Ushbu plitalarning katta quvvati yangi superqit’a “yig‘ilishi”ning introversiv usulini yuzaga keltirsa, past quvvati — ekstraversiv usuliga turtki beradi.
Davrlar o‘tishi bilan Yer soviydi, okean plitalari qalinligi esa kamayadi. Shuning uchun, ilk superqit’alargina introversiv yo‘l bilan shakllangan, keyingisi esa qachonlardir Pangeyani o‘rab turgan superokean qoldiqlarini bekitib, ekstraversiv usulda yuzaga kelishi mumkin. Ushbu qadimiy okean Pantalassa deb ataladi, uning litosfera plitalari bugungi kunda Tinch okeani tagiga to‘shalgan plitalar bilan egallangan. Atlantika okeani, aksincha, Pangeya bo‘laklarga bo‘linib ketishi tufayli yuzaga kelgan, hozirgi qit’alar u orqali birlashsa, introversiv yo‘l bilan superqit’a shakllangan bo‘lardi, bu esa bizning davrimizda yuz berishi amri mahol.
Bugungi kunda Tinch okeani Dunyodagi eng katta okean bo‘lib qolayotgan bo‘lsa-da, u yiliga bir necha santimetrga qisqarmoqda. Taxminan 300 million yildan keyin Yevrosiyo, Avstraliya, Shimoliy va Janubiy Amerika birlashadi va bu okean umuman yo‘qoladi. Uning o‘rnida paydo bo‘ladigan faraziy superqit’a Amaziya deb ataladi. “Yer butunlay boshqacha bo‘ladi, — deydi olimlar. — Dengiz sathi pastroq bo‘ladi, superqit’a ichkarisidagi katta maydonlar esa o‘ta qurg‘oqchil bo‘ladi, kunlik harorat juda o‘zgaruvchan bo‘ladi”.
