Bundan 29 yil oldin – 1991-yil 17-yanvar kuni AQSh qurolli kuchlari boshlagan “Sahrodagi bo‘ron” operatsiyasi natijasida Saddam Husayn Iroq qurolli kuchlarini ilgari egallab olingan Kuvayt hududidan olib chiqishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa Iroq – Kuvayt urushi yakunlandi. “Sahrodagi bo‘ron” amaliyoti yordamida AQSh va xalqaro koalitsiya kuchlari Saddam Husayn qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratib, Iroq hududiga bostirib kirdi. Aynan Iroq – Kuvayt urushi tufayli boshlangan harbiy operatsiya biz hozirda Yaqin Sharqda kuzatayotgan tartibsizliklarning ilk shamollaridan biri edi. Oradan qariiyb 30 yil o‘tgan bo‘lsa-da, Yaqin Sharq go‘yoki buzilgan ari uyasiday hali ham o‘ziga kelgani yo‘q. “Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov ari inini qo‘zg‘atgan o‘sha mashhur operatsiya haqida hikoya qiladi.
Kuvaytning “shirin kulcha”ga aylanishi
Inglizlar bilan to‘qnashishdan qo‘rqib qo‘shinini Kuvaytga yuborishga jur’at etmagan Usmonlilar sultonining noroziligiga qaramay, 1897-yilga kelib Kuvaytda Britaniya imperiyasining harbiy-dengiz bazasi joylashib ulgurgan edi. Britaniya o‘sha vaqtlardan boshlab kichik Kuvaytning tashqi siyosatdagi asosiy homiysi bo‘ldi. 1899-yil 23-yanvarda imzolangan bitimga ko‘ra, Buyuk Britaniya Kuvaytning tashqi va harbiy ishlarini zimmasiga oldi. 1913-yil 27-oktabrda Kuvayt hukmdori Muborak Britaniyaga amirlikdagi neft konlarini o‘zlashtirishga monopoliya berdi. 1914-yildan boshlab esa Kuvayt “Britaniya protektoratidagi mustaqil knyazlik” maqomini oldi.
1961-yilgacha Britaniya askarlari Kuvaytda qolishgan va 1961-yil 19-iyunda Kuvayt siyosiy mustaqillik e’lon qilganidan keyingina olib chiqib ketilgan. Bu vaqtga kelib neft qazib olishning rivojlanishi Kuvaytga jadal iqtisodiy o‘sishni ta’minladi. Shu bilan birga, boyib ketayotgan kichkina Kuvayt qo‘shni Iroq uchun “shirin kulcha” bo‘lib ko‘rina boshladi.
Eron–Iroq urushi
Aslida 1963-yil 4-oktabrda Iroq Kuvaytning mustaqilligini tan olgan va hatto Kuvayt Iroqqa katta miqdorda qarz ham bergan edi. Ammo 1968-yilda Bag‘dod hokimiyatiga BAAS partiyasi qayta tiklanganidan so‘ng ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar murakkablashib ketdi.
Kuvayt–Iroq chegarasida kichik to‘qnashuvlar kelib chiqa boshladi. 1973-yilda Iroq va Kuvayt qo‘shini o‘rtasida katta qurolli to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi. 1977-yilda Iroq Kuvayt bilan chegarasini yopdi. 1977-yil iyul oyida munosabatlar nisbatan mo‘tadillashdi.
1980-yilda boshlangan Eron–Iroq urushida Kuvayt Iroqni qo‘llab-quvvatladi (Kuvayt monarxi Erondagi islom inqilobi g‘oyalarini Fors ko‘rfazidagi arab monarxiyalariga yoyilishdan qo‘rqardi). Tehronga qarshi katta harbiy kampaniya moliyalashtirilishi kerakligi sababli Kuvayt tomoni Bag‘dodga katta miqdorda kredit ham berdi. Shuni ta’kidlash joizki, Eron–Iroq urushi davrida rasmiy Bag‘dodni Sovet Ittifoqi va G‘arb mamlakatlaridan tashqari Fors ko‘rfazidagi sunniy monarxiyalar, shu jumladan Kuvayt va Saudiya Arabistoni ham qo‘llab-quvvatlagan. Eron–Iroq urushi sakkiz yil davom etib, ikki mamlakat uchun katta yo‘qotishlarga va iqtisodiy zararlarga sabab bo‘ldi.
Oradan ikki yil o‘tgach, Iroq rahbari Saddam Husayn yana tajovuzkor ritorikaga qaytdi – bu safar u qo‘shni Kuvaytni ko‘z ostiga oldi.
Haqdorni yo‘q qilsang, qarzdor emassan
1990-yilga kelib dunyo bozorlaridagi neft narxi sezilarli darajada pasayib, Iroqning iqtisodiy farovonligiga yomon ta’sir ko‘rsata boshladi. Saddam Husayn Fors ko‘rfazi davlatlarini neft qazib olishni ko‘paytirganlikda va shu orqali narxlarni pasaytirishga yordam berganlikda aybladi. Shu bilan birga, iqtisodiy inqiroz sharoitida Fors ko‘rfazi mamlakatlari neft qazib olishni ko‘paytirishi Iroqqa yiliga kamida milliard dollar zarar etkazishini ta’kidladi. Bundan tashqari, Bag‘dod Kuvaytdan 14 milliard dollar qarzdor edi; bu davlatning anneksiya qilinishi qarzni to‘lamaslikka imkon berardi.
Iroq va Kuvaytning mojaro arafasidagi harbiy salohiyati, shubhasiz, noteng edi. Mudofaa xarajati Iroq davlat budjetida hamisha muhim o‘rin egallagan. 1990-yilga kelib Iroq dunyodagi eng katta armiyalardan biriga ega bo‘ldi. Mamlakat qurolli kuchlari 1 million askardan iborat edi (aholi 19 million kishini tashkil etardi). Deyarli har yigirmanchi iroqlik harbiy xizmatda bo‘lgan. 1990-yil iyuli oxirida Iroq armiyasining 120 mingga yaqin qo‘shini va 350 ga yaqin tanki Kuvayt chegarasida to‘plandi. 1990-yil 2-avgust kuni soat 02:00 da Iroq armiyasi Kuvaytga bostirib kirdi.
AQSh xavotiri, SSSR qayerda?
Iroq istilosining dastlabki kunlaridayoq Kuvayt bosib olinishiga dunyo hamjamiyati keskin munosabat bildirdi. Eng katta xavotir AQSh rahbariyatida edi, chunki Kuvayt bosib olinsa, Iroq qo‘shini Saudiya Arabistoniga bostirib kirishi ehtimoli bor edi.
2-avgustda AQSh Prezidenti Katta Jorj Bush mamlakat qo‘shinini Fors ko‘rfaziga yuborishga qaror qildi. Iroqqa qarshi qurol-yarog‘ etkazib berish bo‘yicha embargo joriy qilindi, unga hatto Sovet Ittifoqi ham qo‘shildi. 1990-yil 4-avgustda Iroqqa qarshi qurol embargosini Xitoy ham qo‘llab-quvvatladi. 8-avgustda Jorj Bush Saddam Husayndan qo‘shinni zudlik bilan – muzokarasiz va hech qanday shartsiz Kuvaytdan olib chiqib ketishini talab qildi. Shu kuniyoq AQSh qurolli kuchlarining 82-sonli havo-desant bo‘linmasi Saudiya Arabistoniga kelib qo‘ndi. O‘z navbatida, Iroq ham o‘ziniki deb hisoblayotgan hududni himoya qilishga tayyorlana boshladi. Jumladan, Kuvaytning Saudiya bilan chegara qismida kuchli harbiy istehkomlar, minalar va tanklar uchun qopqonlardan iborat “Saddam chizig‘i” qurila boshlandi.
E’tiborli tomoni biri shundaki, Iroqning asosiy harbiy sheriklaridan biri bo‘lishiga qaramay, Kuvayt istilosidan oldin Iroq armiyasiga keng ko‘lamli qurol-yarog‘ yetkazib bergan SSSR ham Iroqni yakkalab qo‘yishda qolgan mamlakatlarga qo‘shilishga majbur bo‘ldi.
Diplomatiya ish bermadi
1990-yilning kuzi davomida BMTning Xavfsizlik Kengashi “Kuvayt masalasi” bo‘yicha bir nechta rezolyutsiya qabul qildi, ammo Saddam Husayn tortib olingan va Iroqning “o‘n to‘qqizinchi viloyati” hisoblangan Kuvaytdan voz kechishni qat’iyan rad etdi.
1990-yil 29-noyabrda BMTning 12-rezolyutsiyasi qabul qilindi. Unga ko‘ra, Iroq muammo bo‘yicha avvalgi barcha rezolyutsiyalar talablarini bajarmaydigan bo‘lsa, vaziyatni hal qilish uchun BMT barcha zarur vositalardan foydalanish huquqini o‘zida saqlab qoladi.
1991-yil 9-yanvarda Jenevada AQSh davlat kotibi J. Beyker va Iroq tashqi ishlar vaziri Tariq Aziz o‘rtasida uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Beyker Katta Bushning 1991-yil 15-yanvargacha Kuvaytni tark etishni so‘rab yozgan xatini Azizga topshirdi. Tariq Aziz esa Bushning ultimatum ko‘rinishidagi maktubi Iroq uchun haqoratli deb uni qabul qilishdan bosh tortdi. Iroq va AQSh, shuningdek, bu masalada Amerikani qo‘llab-quvvatlaydigan Yevropa, Osiyo va Yaqin Sharq davlatlari o‘rtasida qurolli mojaro muqarrar ekani ma’lum bo‘ldi.
“Sahrodagi bo‘ron”
1991-yil 17-yanvarda “Sahrodagi bo‘ron” operatsiyasi boshlandi. 17-yanvar kuni tonggi soat 03:00 dan boshlab koalitsiya kuchlari Iroqning muhim harbiy va iqtisodiy infratuzilma obyektlariga kuchli havo va raketa hujumlarini amalga oshirdi. Bunga javoban Iroq Saudiya va Isroil hududlariga raketa hujumlarini boshladi. Shu bilan bir qatorda, AQSh qo‘mondonligi quruqlikdagi qismlarini Iroqning g‘arbiy chegaralariga o‘tkazishni boshladi. Iroq tomoni esa tegishli aviatsiya va radio razvedkasi yo‘qligi sababli dushman qo‘shini kirib kelayotgani to‘g‘risida xabardor emas edi. 1991-yil yanvar oyining ikkinchi yarmi va fevral oyining birinchi yarmida koalitsiya kuchlarining Iroq hududiga raketa va havo zarbalari davom etdi.
Bu paytga kelib urushni tugatish uchun so‘nggi urinishni Moskva SSSR va Iroq tashqi ishlar vazirlari A. Bessmertnix va Tariq Aziz uchrashuvini tashkil qilish orqali amalga oshirishga urinib ko‘rdi. 1991-yil 22-fevralda sovet tomoni sulh tuzishning oltita punktini e’lon qildi. Unga ko‘ra, Iroq qo‘shini Kuvayt poytaxti hududidan to‘rt kun davomida, umuman Kuvayt hududidan esa 21 kun ichida olib chiqiladi va barcha harbiy asirlar topshiriladi. O‘q uzilishini to‘xtatish va qo‘shinni olib chiqishni tinchlikparvar kuchlar yoki BMT kuzatuvchilari amalga oshiradi.
Ammo sovet diplomatlari aytgan bu fikrlarni amerikaliklar qabul qilmadi. Jorj Bushning ta’kidlashicha, Saddam Husayn qo‘shinini Kuvayt hududidan olib chiqish uchun oldindan qandaydir shartlar qo‘yishi BMT Xavfsizlik Kengashining rezolyutsiyasi shartlarini buzadi.
AQSh 1991-yil 23-fevraldan boshlab Iroq zudlik bilan Kuvaytdan chiqishini talab qila boshladi, qo‘shinni olib chiqib ketishga bir hafta muhlat berdi. Biroq Saddam Husayn ultimatumga javob berishni lozim topmadi. 24-fevral kuni ertalab koalitsiya tuzilmalari Iroq armiyasiga qarshi 500 kilometr masofadagi barcha aloqa liniyalari bo‘ylab hujumga tayyor edi. Vertolyotlar yordamida 4 ming askar va qurol-yarog‘ Iroqning janubi-sharqiga jo‘natildi. Shiddatli janglar natijasida Iroq armiyasi chekindi.
26-fevralda feldmarshal Saddam Husayn vatandoshlarga murojaat etdi. U shunday dedi:
“Bugun qahramon qo‘shinimiz Kuvaytdan chiqib ketadi... Vatandoshlar, men g‘alabangizni olqishlayman. Siz 30 mamlakat va ular bu yerga olib kelgan yovuzlikka qarshi tura oldingiz. Siz, Iroqning jasur o‘g‘lonlari, butun dunyoga qarshi chiqdingiz. Va g‘alaba qozondingiz... Bugun ba’zi sharoitlar Iroq armiyasini chekinishga majbur qildi, shu jumladan, 30 ta davlat tajovuzi va dahshatli qamali tufayli biz bunga majbur bo‘ldik. Ammo qalbimizda va yuragimizda umid va qat’iyat qoldi... G‘alaba naqadar yoqimli!”
Aslida “g‘alaba” so‘zi zamirida mag‘lubiyat tushunilgan – Iroq qo‘shini Kuvaytdan chiqib ketdi.
Saddam Husaynning nutqidan keyingi kun – 1991-yil 27-fevralda Kuvayt poytaxtida yana davlat bayrog‘i ko‘tarildi. Yana bir kun o‘tgach, 28-fevralda Saddam Husayn sulh e’lon qildi. Iroq BMTning barcha talablarini qabul qildi. 3-martda koalitsiya kuchlari tomonidan qo‘lga kiritilgan Iroqning Safvan aviabazasida sulh bitimi imzolandi. Ittifoqchilar tomondan koalitsiya kuchlari qo‘mondoni general Norman Shvartskopf va arab davlatlari qo‘shini qo‘mondoni shahzoda Holid bin Sulton, Iroq tomondan – general Sulton Hoshim Ahmad imzoladi.
Urush oqibatlari
Shunday qilib, Kuvaytni ozod qilish uchun harbiy operatsiya atigi to‘rt kun ichida yakunlandi. Kuvaytni ozod qilish qatorida xalqaro koalitsiya kuchlari Iroq hududining 15 foizini egallab oldi. Koalitsiyaning yo‘qotishlari bir necha yuz kishini tashkil etdi. Amerika armiyasi to‘g‘risida eng to‘liq statistika mavjud – 298 kishi halok bo‘lgan, ulardan 147 kishi jangovar yo‘qotishlarga to‘g‘ri keladi. Saudiya Arabistoni 44, Buyuk Britaniya 24, Misr 14, BAA olti, Suriya ikki, Fransiya ikki nafar harbiy xizmatchisini yo‘qotgan.
Iroqning yo‘qotishlari, aksincha, juda katta edi. G‘arb OAVi havo, raketa va quruqlikdagi operatsiyalarda 100 mingga yaqin Iroq askari halok bo‘lganini xabar qilgan edi. Albatta, bu juda oshirib ko‘rsatilgan. Ayrim tadqiqotchilar Iroq qo‘shini taxminan 20–25 ming askar yo‘qotganini keltiradi. Qanday bo‘lmasin, Iroq armiyasining jangovar yo‘qotishlari koalitsiya kuchlarining yo‘qotishlaridan bir necha baravar ko‘p edi.
Amerika armiyasi 71 mingdan ortiq Iroq askarini asir oldi. Iroq armiyasi qurol-yarog‘ va harbiy texnika sohasida juda katta zarar ko‘rdi. 319 ta samolyot yo‘q qilingani, yana 137 ta samolyot Eronga uchib ketgani ma’lum. Samolyotlar va raketa hujumlari Iroq harbiy-dengiz kuchlarining 19 ta kemasini yo‘q qildi. Quruqlikdagi harbiy texnikaga kelsak, 1 800 dan 3 700 tagacha Iroq tanki yo‘q qilindi, shikastlandi va ittifoqchilar tomonidan qo‘lga kiritildi.
Iroq kuchlari Kuvaytni tark etar ekan, al-Jafra hududidagi neft quduqlariga artilleriya yordamida o‘t ochib, ularga o‘t qo‘yib ketdi. 1991-yil fevral oyining oxiriga kelib Iroq askarlari kuniga 100 tadan neft qudug‘ini portlatdi. Bunga o‘xshash harakatlar tarixda hali sodir bo‘lmagan – Kuvaytda jami 727 ta neft qudug‘i yoqib yuborilgan. Neft quduqlaridagi yong‘inlar mamlakat ozod qilingandan keyin o‘chirila boshlandi, dunyoning 28 mamlakatidan kelgan 10 mingdan ortiq o‘t o‘chiruvchi yong‘inlarni bartaraf etishda ishtirok etdi. Oxir-oqibat barcha yong‘inlarn bartaraf etildi, ammo bunga 258 kun kerak bo‘ldi.
Yakun
1994-yilda Saddam Husayn hukumati Kuvaytning siyosiy suverenitetini tan olishga rozi bo‘ldi, lekin bundan keyin ham unga nisbatan ayrim hududiy da’volarini saqlab qoldi. Urush Iroqning o‘ziga katta iqtisodiy yo‘qotish keltirdi. Keyingi o‘n yilliklar davomida BMTning maxsus kompensatsiya komissiyasi Iroqdan zarar ko‘rgan jismoniy va yuridik shaxslar foydasiga 52 million dollar undirib berdi. Bu kompensatsiya Iroqning neft va neft mahsulotlari eksportidan ushlab qolindi.
Saddam Husayn qo‘shini Kuvaytga bostirib kirishi G‘arbning Iroqqa e’tiborini kuchaytirdi. Aytish mumkinki, aynan mana shu qadam Iroq va G‘arb davlatlari o‘rtasidagi munosabat keskin yomonlashuviga olib keldi va Saddam Husayn rejimiga qarshi sekin portlovchi bombaning vaqt mexanizmini yurgizib yubordi.
1980-yillardagi Saddam Xusayn rejimi G‘arb tomonidan “Yaqin Sharqdagi eng maqbul kuch” deb hisoblanib, Eron bilan to‘qnashuvda qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa, “Sahrodagi bo‘ron”dan so‘ng Saddamga G‘arbning munosabati o‘zgardi. U G‘arb propagandasidagi urush jinoyatchilari va qonli diktatorlar ro‘yxatiga abadiy kiritilgan.
Saddam Husayn 2002-yilga kelib Iroq armiyasi bosqini uchun Kuvaytdan rasman uzr so‘radi. Kuvayt rahbariyati uning uzrini qabul qilmadi. Saddamning 1990–1991-yillardagi ishlari tufayli uning keyingi harakatlari G‘arb tomonidan diqqat bilan o‘rganila boshlandi va keskin tanqid qilindi. Xususan, u ommaviy qirg‘in qurollarini ishlab chiqarishda, Iroqning kurd va shia aholisining genotsidida ayblandi.
1998-yilda AQSh aviatsiyasi Iroqqa nisbatan “Sahro tulkisi” operatsiyasi doirasida havo hujumlarini amalga oshirdi. 2001-yilda AQSh prezidenti Kichik Jorj Bush Iroqni xalqaro terrorizmni qo‘llab-quvvatlashda aybladi. Bunga 2001-yil 11-sentabrdagi terror xuruji turtki bo‘ldi. 2003-yilda otasi boshlagan ishni mantiqiy yakuniga yetkazib qo‘yishni xohlagan Kichik Bush boshchiligidagi AQSh ittifoqchilar ko‘magida xalqaro me’yor va qoidalarga zid ravishda Iroqqa bostirib kirdi. Ammo bu endi boshqa hikoya…
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.