Тобеликнинг бошланиши. Бухоро амирлигини Чор Россияси вассалига айлантирган Шаҳрисабз «дўстлик» шартномаси ҳақида

1873 йил 28 сентябрь куни Бухоро ҳукмдори Амир Музаффар Рус империяси томонидан таклиф этилган Бухоро амирлиги ва Россия империяси ўртасидаги «дўстлик» шартномасига имзо қўяди. Шу тариқа Ўзбакистон (Бухоро хонлик/амирлигининг иккинчи номи) ўзининг бир неча асрлик мустақил ва улуғвор тарихини тугатиб, бир асрдан ошиқроқ давом этган рус ҳукмронлиги даврига киради. «Дарё» мазкур шартнома ва унинг тарихи ҳақида ҳикоя қилади.

Уруш

Қўқон хонлиги билан уруш давом этаркан Чор Россияси хонликни тезроқ таслим қилиш учун уни минтақадаги асосий ва қадимий ўзбек давлати — Бухоро амирлигига билан узишга қарор қилади. Генерал Романовский бошчилигидаги Туркистон генерал-губернаторлиги армияси амирликка қарши юришга тайёргарлик кўришни бошлайди.

Бухоронинг қудратли амирларидан бири Амир Насруллодан сўнг Бухоро тахтига ўтирган Амир Музаффар русларнинг эҳтимолий ҳужуми хавфини биларди. Аммо амир босқинга қарши туриш учун керакли мудофаани уюштира олмайди.

1868 йил 20 май куни Жиззах яқинидаги Эржар тепалигида амирлик ва рус қўшинлари ўртасида илк тўқнашув юз беради. Сон жиҳатдан Бухоро қўшинининг мутлақ устунлигига қарамай русларнинг биринчи зарбасиданоқ амир қўшини тумтарақай бўлади. Русларнинг замонавий қуролларга эга эканлиги ва Амир Музаффарнинг жуда қўрқоқ, жанговар тажрибага эга эмаслиги тўқнашув тақдирини ҳал қилувчи омиллардан бўлади. Эржардаги мағлубиятдан сўнг бутун Бухоро тушкунликка тушиб қолади, диний муллалар амирга қарши фитна бошлаб, уни Россия билан тил бириктиришда айблайди.

Юриш давом эттирилиб, Хўжанд ва Жиззах қўлга киритилгач Кауфман амирга тинчлик шартномасини таклиф қилади. Чунки асосий вазифа бажарилган бўлиб, Бухоро ва Қўқон хонликлари чегараси узиб қўйилган, Бухородан узилиб қолган Худоёрхон фон Кауфман тинчлик шартномаси имзолашга мажбур бўлганди. Бироқ манман амир унга жавоб бермайди ва рус қўшини амирлик томон юришни давом эттиради.

Амир Музаффар қўл остидаги барча кучларини сафарбар қилишига қарамай рус қўшинини тўхтатиб қололмайди ва Самарқандни бой беради ҳамда Зирабулоқ жангида тўлиқ мағлубиятга учрайди. Натижада ноилож қолган амир тинчлик сулҳи сўрашга мажбур бўлади. Унинг сўрови қабул қилиниб, сулҳга биноан Бухоро амирлигининг бир қанча ҳудудлари: Самарқанд, Жиззах, Каттақўрғон, Панжикент ва Ургут Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига ўтади. Бундан ташқари амир рус ҳукуматига улкан миқдордаги ўлпон ҳам тўлайди.

«Дўстлик» шартномаси

Тинчлик сулҳи тузилгандан тўрт йил ўтиб, Хива юриши тугагач Туркистон генерал-губернатори амирга янги шартлар билан тўлдирилган «дўстлик» шартномасини таклиф қилади. Бу шартнома орқали Кауфман рус ҳукуматининг Бухородаги ҳокимиятини янада мустаҳкамлашни ният қилган эди.

Шартнома ўн саккиз банддан иборат бўлиб, унга кўра Хива хонлигидан тортиб олинган баъзи ҳудудлар Бухоро амирлигига ўтказилиши, рус савдогарлари амирлик ҳудудида фақатгина икки ярим фоизлик бож тўлаши ва бухоролик савдогарлар ҳам Туркистон генерал-губернаторлиги ҳудудида шундай ҳуқуқ билан савдо қилиши белгиланади. Қолаверса, рус савдогарларига Амударё бўйлаб эркин савдо қилиш ҳуқуқи берилади, улар Бухоро амирлиги ҳудуди орқали транзит савдони бож тўловисиз амалга ошириши мумкин бўлади. Россия фуқароларига Бухоро амирлиги ҳудудидан кўчмас мулк сотиб олишига рухсат берилади. Айни вақтда Бухоро амирлиги фуқароларига ҳам Россия ерларида шундай ҳуқуқ тақдим этилади. Рус ҳукумати талаби билан амирликда қул савдосига чек қўйилади.

Шартноманинг ўн еттинчи бандида: «Рус ҳукумати олий ҳокимият билан узлуксиз алоқани таъминлаш мақсадида император Бухоро амири ҳузурида ўзининг олий мартабали вакилини тайинлайди. Бухородаги рус ҳокимиятининг вакили Тошкентдаги амир вакили каби Бухорода рус ҳукумати ҳисобидан яшайди» деб белгиланади ва Бухорода Россия империясининг ишончли вакили тайинланиб, у амир устидан назорат ўрнатади. Бундан ташқари Тошкентда Бухоро амирининг доимий элчиси ҳам тайинланади. Амалда рус ҳукумати вакили Бухоро амирлигининг ташқи ва ички сиёсатини белгиловчи шахсга айланади. Амирлар ҳар бир қарор ёки қонун қабул қилиш олдидан у билан ҳисоблашишга мажбур бўлади.

1873 йил 28 сентябрь куни Амир Музаффар ушбу шартномага имзо қўяди. Шартномага Шаҳрисабз шаҳрида имзо чекилгани учун у тарихда «Шаар (Шаар-сабз, Шаҳрисабз) шартномаси» номи билан қолади. 10 октябрь куни шартномага Тошкентда генерал-губернатор фон Кауфман томонидан имзо қўйилгач расман кучга киради.

Шартнома қандай аҳамият касб этди?

Айтиш мумкинки, «Шаҳрисабз шартномаси» Бухоро амирлиги учун унчалик ҳам фожиали эмасди. Биринчидан, рус савдогарларига амирликда берилган эркинликларнинг деярли бари Бухоро савдогарларига ҳам Россия ҳудудида берилди. Иккинчидан, амирлик кичик бўлса-да янги Амударёбўйи ҳудудларга эга бўлди. Учинчидан, рус савдогарларининг транзит савдо божидан озод қилиниши уларнинг Бухоро орқали Афғонистон ва Ҳиндистон билан савдо қилишига яхши имконият яратди. Бироқ шартномадан кейинги 50 йилликда бу жуда кенг амалга оширилмаган бўлса ҳам амирликда темир йўллар қурилишида бу имтиёз қисман роль ўйнади.

Ва ниҳоят тўртинчидан эса Бухоро амири барибир нисбатан ўз мустақиллигини сақлаб қолди. Гарчи шартномага кўра Бухоро амирлигида Россия вакили тайинланган бўлса ҳам амир ички сиёсатда анчайин эркин эди. Рус қўшинлари амирга унга қарши кўтарилган қўзғолонларни бостиришида ёрдам бера бошлади. Шу тариқа Марказий Осиё учун Буюк Британия ва Россия ўртасида бошланган «катта ўйин» тугади ва минтақа Чор Россияси таъсир доирасига кирди.

Орадан 47 йил ўтиб ўлкада руслар ҳукмронлиги бошқа шаклга: коммунистик тузумга ўзгарди. 1920 йилда Бухоро АССР тузилгач «Шаар шартномаси» ўз кучини йўқотди. Ўзбекистонда руслар бошқаруви турли хил кўриниш билан юз йилдан ошиқроқ давом этди.

Муҳаммадқодир Собиров тайёрлади