Саддам Ҳусайннинг ағдарилиши, «Ироқ озодлиги» операцияси ва фуқаролик уруши. АҚШ Ироққа бостириб кирганига 17 йил бўлди

2003 йил мартда АҚШ ва коалиция қўшинлари Ироққа қарши ҳарбий операция бошлади. Расмий Вашингтон дастлаб Ироқдаги ҳарбий операцияни «Шок ва титраш» деб атади. Кейинчалик бу операция «Ироқнинг озодлиги» деб номланди. Расмий Бағдод эса бу урушни «Ҳарб ал-ҳавасим» – «ҳал қилувчи уруш» деб атади. «Дарё» колумнисти Нурбек Алимов анъанавий тарих рукнида Ироқда бошланган уруш сабаблари ва кейинги тафсилотлар ҳақида маълумот беради.

Уруш сабаби

Ушбу босқиннинг расмий сабаби Саддам Ҳусайн режимининг халқаро терроризм билан алоқаси, хусусан, «ал-Қоида» ҳаракати билан, шунингдек, Марказий разведка бошқармасининг Ироқда оммавий қирғин қуроллари мавжудлиги тўғрисидаги маълумотлари бўлиб, кейинчалик бу ўз тасдиғини топмади.

Биринчи марта Ироқдаги «режим ўзгариши» мумкинлигини 2002 йил 6 февралда АҚШ Давлат котиби Колин Пауэл эълон қилганди. 2002 йил 12 сентябрда Жорж Буш БМТ Бош ассамблеясида нутқ сўзлаб, Саддам Ҳусайн томонидан «жиддий хавф» мавжудлиги ҳақида гапирди. Бушнинг сўзларига кўра, Бағдод БМТнинг қуролсизланиш талабларини бажаришдан бош тортса, унга қарши ҳарбий ҳаракатлар муқаррар бўлади.

2002 йил 17 октябрда АҚШ Сенати сўнгги 20 йил ичида ҳарбий харажатларнинг энг катта ўсиши бўлган – 37,5 миллиард долларни 355,1 миллиард долларгача оширишга рухсат берди. Бунгача президент Буш Конгресснинг Ҳусайнга қарши куч ишлатишга рухсат берган резолюциясини имзолаб улгурган эди.

Форс кўрфази минтақасига 19 март куни 255 мингдан ортиқ кишидан иборат Америка-Британия гуруҳи жойлаштирилди. «Жанубий» ҳужум кучлари эса Кувайтда жойлаштирилган ва тахминан 100 минг кишидан иборат эди.

АҚШ қуролли кучлари таркиби

Қўшинлар қуйидаги таркиблардан иборат эди: АҚШ армиясининг 3-пиёдалар дивизияси (18 минг киши), 101-ҳаво-десант дивизияси (20 минг киши), 82-ҳаво-десант дивизиясининг бир қисми (5 минг киши), 1-денгиз пиёда қўшинлари дивизияси (26,5 минг киши) ва Британия Қуролли Кучларининг 1-танк дивизияси (22 минг киши). Ушбу қўшинлар хизматида 600 дан ортиқ танклар бўлган (430 та Abrams М1 америка танклари ва 180 та Британиянинг Challenger танклари).

Форс кўрфази, Шарқий Ўрта ер денгизи ва Қизил денгизнинг Ироққа яқин қирғоқларида 63 та кема, 7 та сувости кемаси ва 400 дан ортиқ самолёт ва вертолётдан иборат бўлган 7 та авиаташувчи кемалар гуруҳи бор эди. Умуман олганда, 120 га яқин ҳарбий кемалар ҳарбий амалиётлар ўтказиладиган жойларга кўчирилди. Кемалардаги денгизчилар ва денгиз пиёдаларининг умумий сони қарийб 100 минг кишини ташкил қиларди.

АҚШ ҳарбий ҳаво кучлари ва унинг иттифоқчилари 20 мингга яқин ҳарбий хизматчилар ва 300 дан ортиқ самолётларни жалб қилди. Форс кўрфазида жойлаштирилган қўшин гуруҳларини мувофиқлаштириб турувчи штаб ва қўмондонлик пунктлари, Саудия Арабистонида (Ар-Риёд яқинида), Қатар (Доҳа яқинида) ҳамда Уммон ва Кувайт соҳилларида жойлашган эди.

Ироқ қуролли кучлари таркиби

Саддам Ҳусайннинг доимий армияси март ойининг бошида 389 минг аскардан иборат бўлиб, 650 мингга яқини захирада бўлган, яъни 24 та дивизия ва 7 та армия корпуси. Иккита корпус Ироқ шимолида жойлашган, битта Эрон билан чегарада ва биттаси америкаликларга қарши урушнинг асосий қисми бўлиши тахмин қилинган ерга, Басра шаҳри яқинига жойлаштирилган. Қолган кучлар Бағдод яқинида жойлашган. Бундан ташқари, Ироқ қўшинлари таркибида 5 минг дона зирҳли техника, 300 та самолёт ва 400 та вертолёт мавжуд эди.

Урушнинг бошланиши

19 март куни АҚШ бошчилигидаги коалиция кучлари Кувайт ва Ироқ чегарасидаги демилитаризация қилинган зонага кирди. Худди шу куни Жорж Буш ҳарбий ҳаракатларни бошлаш буйруғини берди. Экспедиция кучларининг қўмондони генерал Томми Фрэнкс эди.

2003 йил 20 мартда, Тошкент вақти билан соат 07:35 да, АҚШ Бағдодга биринчи ракета ҳужумини амалга оширди. Кувайт ва Ироқ чегарасидаги Америка қуролли кучлари, артиллериядан интенсив зарбалар беришни бошлади. Денгиз пиёда кучлари ва 3-механизациялашган бўлинма Ироқ-Кувайт чегарасини кесиб ўтиб, қуруқликдаги ҳарбий операцияни бошлади. Тошкент вақти билан соат 08:15 да АҚШ президенти Жорж Буш миллий телевидениеда сўзга чиқиб, 35 давлатдан иборат коалиция қўшинлари Ироқни қуролсизлантиришни бошлаганини эълон қилди.

9 апрель куни Бағдод коалиция кучлари томонидан босиб олинди. 10- ва 11 апрель кунлари Ироқнинг бошқа йирик шаҳарлари – Киркук ва Мосул эгалланди. Ушбу ҳарбий операция умумий 43 кун давом этди ва 1 майга келиб якунланди.

Ўшанда Ироққа қарши ҳарбий куч ишлатиш қарори дунёнинг 45 давлати томонидан қўллаб-қувватланди. Жумладан, Ўзбекистон ҳам. 32 та давлат ҳарбий контингент ажратди. Аммо умумий қўшинларининг 98 фоизини АҚШ ва Британиянинг аскарлари ташкил этди.

2003 йил 20 мартда Россия президенти Владимир Путин Кремлда бўлиб ўтган йиғилишда АҚШ ва Буюк Британия қуролли кучлари томонидан Ироқни бомбардимон қилиш бошлангани муносабати билан баёнот берди. Владимир Путин ўз баёнотида Ироққа қарши ҳарбий ҳаракатни катта сиёсий хато деб атади. Россия Федерацияси президенти Ироққа қарши ҳарбий амалиётлар «дунё жамоатчилик фикрига зид равишда халқаро ҳуқуқ принциплари ва нормаларига ва БМТ низомига зид равишда» олиб борилаётганини таъкидлади. Владимир Путиннинг Ироқ ҳақидаги баёноти 20 март куни БМТ хавфсизлик кенгаши ва Бош ассамблеянинг расмий ҳужжати сифатида тарқатилди ва БМТ бош котиби Кофи Аннанга ҳам юборилди.

Уруш харажатлари

Ироқда 720 соат давом этган ҳарбий операцияларни ўтказиш қиймати 917 миллион 744 минг 361 доллар ва 55 сентни ташкил этди. Бу 2001 йилда 46 минут-у 10,5 сонияда ишлаб чиқарилган АҚШ ялпи ички маҳсулотининг улушига тенгдир. Ушбу хулосаларни ҳарбий кампания натижалари бўйича статистик маълумотлар билан шуғулланган АҚШ Мудофаа вазирлиги берди.

Йўқотишлар

2019 йил ҳолатига кўра, АҚШ қўшинларининг Ироқ урушидаги йўқотишлари:

• 4423 киши ҳалок бўлди;
• 31 942 киши яраланди;
• 1 киши бедарак йўқолди.

Ироқда ҳалок бўлганлар орасида дунёнинг 21 мамлакатидан 317 ҳарбий хизматчи бор эди. Энг кўпи Буюк Британия аскарлари бўлиб, 179 ҳарбий хизматчини ташкил этди.

Уруш пайтида Ироқ тинч аҳолисининг йўқотишлари номаълум ва буни етарли аниқлик билан ҳисоблаб бўлмайди. Баъзи маълумотларга кўра, 1 миллиондан ортиқ одам вафот этган.

Урушдан кейин

АҚШ ва коалиция ҳарбийларининг тезкор зарбаси Яқин Шарқдаги энг жанговор қўшинлардан бири бўлган Ироқ армиясини тез фурсатда тор-мор этди. Оломоннинг Ироқ диктатори Саддам Ҳусайннинг ҳайкалини синдираётгани кадрлари бутун дунёга тарқалди. Саддам Ҳусайннинг ўзи қўлга олинди ва қатл қилинди.

Бироқ орадан бир неча ой ўтгач, тантаналар умидсизликка айланди. Ироқда режимнинг қулаши давлатнинг қулашига олиб келди, у ерга барча йўналишлардан жиҳодчи террористлар йиғила бошлади. Ҳусайнни ағдариш операциянинг энг осон қисми эди, урушдан кейин ҳам Ироқдаги вазият беқарор бўлиб, мамлакат суннийлар ва шиалар ўртасида узоқ ва қонли фуқаролик уруши майдонига айланиб кетди.