Пенсилваниялик оддий муҳандис Жон Хетрик бугунги кунда ҳар куни ҳаётларни сақлаб қолаётган қурилмани тақдим этди. Унинг патенти 50 йилларнинг бошида, автомобиль ишлаб чиқарувчилар пассив хавфсизлик ҳақида жиддий ўйлашдан анча олдин пайдо бўлганди. Бироқ автоконцернлар унинг ишига эътибор бермади, ўн йиллар ўтиб ғоя ривожланганда эса ихтирочининг ўзи четда қолиб кетди.
Автомобиль саноатининг унутилган қаҳрамони
Жон Уилям Хетрик тарихдаги биринчи хавфсизлик ёстиғи патенти муаллифи бўлган. Аммо унинг исми кенг жамоатчиликка унчалик таниш эмас. 1952 йилда оиласи ҳалокатга учрагач, муҳандис-механик ва АҚШ ҳарбий-денгиз кучлари фахрийси — Хетрик тўқнашув пайтида инсонлар ҳаётини сақлаб қолишга қодир тизим устида иш бошлади. Унинг муҳандислик тажрибаси ҳарбий авиацияда қўлланиладиган амортизация тамойилларини фуқаролик автотранспорти шароитларига мослаштириш имконини берди.
АҚШда 2 649 311 рақами билан рўйхатга олинган ва 1953 йил 18 августда берилган патентда автомобиль тўсатдан тўхтаганда автоматик равишда шишириладиган қурилма тасвирланган. Тизим ғояси оддий, аммо моҳиятан инқилобий эди. Унда электроника ёки мураккаб сенсорлар ишлатилмаган: ёстиқ сиқилган газ босимидан фойдаланган ҳолда механик бошқарув орқали ишга тушган. Бу ҳақиқий муҳандислик кашфиёти, ўз давридан илгарилаб кетган ихтиро эди.
Хетрик бизнесмен эмасди, унинг автомобилсозлик соҳасида танишлари йўқ эди. Бир неча йил давомида у АҚШнинг етакчи автомобиль ишлаб чиқарувчиларини, жумладан Chrysler ва General Motorsни ўз ихтироси билан қизиқтиришга ҳаракат қилди. Бироқ 1950 йилларда маркетинг, хромланган безаклар ва от кучи истеъмолчини хавфсизликдан кўра кўпроқ қизиқтирарди. Унинг таклифлари эътиборсиз қолди.
Шундай қилиб, ХХ асрнинг энг муҳим ихтирочиларидан бири ўзи ҳимоя қилмоқчи бўлган автомобиль саноати томонидан рад этилди. Номлари автоспорт ёки дизайндаги ютуқлар билан боғлиқ бўлган ўнлаб муҳандислардан фарқли ўлароқ, Хетрикнинг исми, унинг ғояси бир кун келиб миллионлаб одамларни қутқаришига қарамай, эътибордан четда қолди.
Хавфсизлик ёстиғи қандай пайдо бўлган?
Хавфсизлик ёстиғи ғояси содда, аммо ХХ аср ўрталаридаги автосаноат руҳига мутлақо ёт эди. Жон Хетрик ишлаб чиқариш базаси, венчур капитали ёки сиёсий ҳомийлардан маҳрум ҳолда патентни рўйхатдан ўтказди. У автогигантларга хатлар жўнатиб, чизмаларни илова қилди, учрашувлар таклиф этди — аммо жавоб ололмади. Бунинг ўрнига расмий рад жавоблари келди. Муҳандислар бундай қурилманинг фойдаси йўқ деб ҳисоблашарди, маркетологлар эса “ёстиққа урилиш” ғояси харидорларни чўчитади деб ҳисобларди.
50 йиллардаги автомобиллар хавфсизлик эмас, балки тезлик, услуб ва қудрат тимсоли эди. Заводларда йўловчиларни ҳимоя қилишга эмас, балки пўлатнинг мустаҳкамлигига ва машинанинг ташқи кўринишига эътибор қаратиларди. Хавфсизлик камарларининг пайдо бўлиши аллақачон баҳсларга сабаб бўлган, ёстиққа ўхшаш пассив тизим эса фантастикага ўхшарди. Кўпчилик унинг ўз вақтида ишлашига ишонмасди.
Бундан ташқари, ёстиқни жорий этиш учун салоннинг бутун тузилишини қайта кўриб чиқиш керак эди. Саноат бунга тайёр эмасди. Бу қўшимча харажатлар, қайта лойиҳалаш ва потенциал суд хавфларини англатарди. Энг муҳими, ҳеч ким автоконцернларни бунга мажбурлай олмасди. Бозор хавфсизлик ёстиқларини талаб қилмасди. Одамлар уларсиз машина сотиб олишарди ва саволлар беришмасди.
Шундай қилиб, Хетрикнинг 1971 йилда муддати тугаган патенти ишлаб чиқаришда амалга оширилмади. У на шартномалар, на фойда кўрди. Фақат йиллар ўтиб, йўллардаги ўлим даражаси хавфли чегарага етгандагина уни эслашади.
Ғоя қандай амалга ошди?
Жон Хетрикнинг чизмаларидан то хавфсизлик ёстиғи ўрнатилган биринчи серияли автомобилларгача бўлган йўл қарийб йигирма йилни олди. Фақатгина 1960 йилларнинг охирида, жамоатчилик ва йўл-транспорт ҳодисалари статистикаси босими остида, автомобиль ишлаб чиқарувчилар янги пассив хавфсизлик тизимларини жорий этиш ҳақида ўйлана бошладилар. Бу пайтга келиб технологиялар анча ривожланган эди: электрон датчиклар, такомиллаштирилган материаллар пайдо бўлди ва илгари хаёлий туюлган ғоя техник жиҳатдан амалга ошириш мумкин бўлиб қолди.
Тажрибага биринчи бўлиб қўл урган компания General Motors бўлди. 1973 йилда хавфсизлик ёстиқлари чекланган миқдордаги Oldsmobile Торонадо моделларига ўрнатила бошланди. Бу қарор тижорий муваффақиятга эришмади: тизим жуда қиммат ва ишончсиз деб топилди. Бироқ айнан шу воқеа бурилиш нуқтаси бўлди. Кейинчалик Форд ва Chrysler ҳам бу йўналишда ишлай бошлади, Аллен Брид каби муҳандислар эса янада аниқроқ сенсорларни ишлаб чиқиб, ишга тушириш механизмларини такомиллаштирди. Секин, аммо қайтариб бўлмас эволюция бошланди.
Ҳақиқий ютуқ 1980 йилларда Европа ва Японияда ёстиқлар премиум моделларга ўрнатила бошлаганда АҚШда эса мажбурий стандарт сифатида фаол тарғиб қилинганда юз берди. 1989 йилда ҳайдовчи ёстиғи аллақачон ҳар бир янги Mercedes-Benz С синфида мавжуд эди ва бир неча йилдан сўнг у Америка қонунчилиги бўйича мажбурий бўлди. Ишлаб чиқарувчилар энди бир ҳақиқатни эътиборсиз қолдиролмасди: бу қурилма одамлар ҳаётини сақлаб қолаётган эди.
2000 йилларнинг бошларига келиб, хавфсизлик ёстиқлари одатий ҳолга айланди ва уларнинг самарадорлиги статистик маълумотлар билан тасдиқланди. АҚШ Миллий йўл ҳаракати хавфсизлиги бошқармаси (NHTSA) маълумотларига кўра, фақатгина 1987 йилдан 2017 йилгача улар 50 мингдан ортиқ одамнинг ҳаётини сақлаб қолган. Ва бу фақат битта мамлакатда. Бир пайтлар фойдасиз ва қиммат деб рад этилган технология ўн йиллар ўтиб бўлса-да, автомобиль хавфсизлигининг асосий элементига айланди.
Ихтирочининг ўзига нима бўлди?
Автомобиль саноати хавфсизлик ёстиқчаларини жорий этишдаги ютуқларни босқичма-босқич ўзига олиб борар экан, Жон Хетрикнинг номи бутунлай эътибордан четда қолди. Унинг 20 йил амал қилган патенти 1971 йилда — айнан автоконцернлар технологияга қизиқиш билдира бошлаган пайтда тугади. Хетрик на товон пули, на лицензия, на корпоратив баёнотларда эслатма олди. Бирорта йирик компания унинг чизмаларига энг майда тафсилотларигача ўхшаш ғояни амалга ошираётганда у билан боғланишни лозим топмади.
Автомобиль ишлаб чиқарувчиларни қизиқтиришга муваффақиятсиз уринишлардан сўнг, Хетрик хусусий муҳандислик амалиётига қайтди ва кейинчалик ихтирочиликдан бутунлай воз кечди. 1995 йилда АҚШ Миллий йўл ҳаракати хавфсизлиги бошқармаси (NHTSA) унга автомобиль хавфсизлигини ривожлантиришга қўшган ҳиссаси учун фахрий мукофот топширди. Ўша пайтда унинг исми кенг жамоатчиликка номаълум бўлиб, мукофотнинг ўзи рамзий аҳамиятга эга эди.
У ҳеч қандай суд, жанжал ёки баландпарвоз даъволарни илгари сурмади. Хетрик ҳеч қачон ўз ҳақини талаб қилмади. Жон Хетрик ҳаётлигида тўлиқ эътироф этилишини кутмай 1989 йилда вафот этди. Унинг номи ташаббускорлар ва архивчилар туфайли аста-секин тарихга қайтмоқда. Аммо унинг ғоясидан миллиардлаб фойда олган автосаноат учун у номаълум бўлиб қолаверди.
Изоҳ (0)