11 ноябрь Биринчи жаҳон уруши тугаган кун ҳисобланади. Ушбу сана инсоният тарихидаги энг мудҳиш урушлардан бири тугаган кундир. Шу муносабат билан «Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош ушбу сана атрофидаги воқеалар ҳақида ҳикоя қилади.
Дунёда урушлар жуда кўп бўлган. Уларнинг аксарияти маълум бир ҳудудларнинг ўзида бўлиб ўтган. ХХ аср бошида илк марта жаҳон миқёсидаги уруш бўлди. Бу уруш уч қитъада, кўплаб давлатлар ҳудудида бўлиб ўтди ва тарихда Биринчи жаҳон уруши номини олди.
Биринчи жаҳон уруши бошланишига сабаб бўлган воқеа
Бундан 105 йил аввал – 1914 йил 28 июнь куни Австрия-Венгрия империяси валиаҳди, эрцгерцог Франц Фернинанд Боснияда, Сараево шаҳрига ташрифи чоғида отиб ўлдирилди.
Шундан сўнг Австрия-Венгрия империяси Сербиядан қисқа муддатда қотилларни топиб топширишни талаб қилди. Талабни белгиланган вақтда бажаришни имконияти бўлмади. Шу тариқа Австрия-Венгрия Сербияга уруш эълон қилди. Ўзаро манфаатлар юзасидан бир-бири билан келиша олмаган давлатлар навбати билан бир-бирига қарши уруш эълон қилаверди. Германия Россия, Франция, Буюк Британияга, яна қайсидир давлатлар эса Германия ва Австрия-Венгрияга қарши уруш эълон қилди. Урушаётган томонларнинг бошқа қитъаларда ҳам эгалик қилаётган ҳудудлари борлиги учун уруш аста-секинлик билан Европадан бошқа қитъаларга ҳам тарқалди. Африка, Осиё ва Тинч океанидаги ороллларда жанглар бошланиб кетди ва шу тариқа жаҳоннинг турли нуқталарида уруш олови ёқилди.Урушнинг сўнгги кунлари
1918 йилнинг сентябрь ойига келиб, руслар билан тинчлик келишувига эришилиб, шарқий фронтдаги ҳарбийлар ғарбга ўтказилган бўлса ҳам, Германиянинг урушда ютқазиши аниқ бўлди. Германия АҚШ президенти Вильсон томонидан илгари сурилган 14 банддан иборат шартни қабул қилиш масаласини муҳокама қила бошлади.
30 сентябрь куни Георг фон Гертлинг бошлиқ ҳукумат истеъфо берди. Унинг ўрнига Максимилиан Баденский канцлер этиб тайинланди. Унга рақиблар билан сулҳга эришиш топшириғи берилди.
4 октябрь куни Германиянинг янги ҳукумати АҚШ президенти Вильсонга шартлар масаласида музокарага тайёр эканини билдириб хабар юборди. Аммо АҚШ энди сулҳ ҳақида музокара ўтказилмаслигини, балки «Германия сўзсиз таслим бўлиш ҳақидаги ўйлаб кўриши лозимлигини» билдирди.
24 октябрь куни Германия армиясининг қуруқликдаги қўшинлари қўмондони Людендорф Вильсоннинг шартларини «қабул қилиб бўлмас» деб баҳолади ва императорнинг рақиблар билан музокара ўтказиш ҳақидаги буйруғига терс равишда қўшинларга жангни давом эттиришга буйруқ берди. Людендорф зудлик билан Берлинга чақириб олинди ва истеъфога чиқарилди.
30 октябрда Усмонлилар салтанати таслим бўлиб, урушни тўхтатди.
3 ноябрда эса Австрия-Венгрия иттифоқчилар олдида таслим бўлди. Шундан кейин Германия томони иттифоқчилар олдида таслим бўлмаса бўлмаслигини тушуниб етди ва 5 ноябрдан ҳарбий ҳаракатларни тўхтатди. Унгача эса 4 ноябрь куни мамлакатда инқилоб бошланиб кетди.6 ноябрь куни Германия вакиллари Францияга ташриф буюрди. 8 ноябрь куни Германия делегацияси Компьен ўрмонидаги музокара ўтказиладиган жойга этиб келди.
9 ноябрь куни Максимилиан Баденский Германиянинг сўзсиз таслим бўлиш ҳақидаги шартни қабул қилишдан ўзга чора йўқлигини тушуниб етиб, ўзидаги ваколатларни социал-демократлар вакили Фридрих Эбертга топширди. 10 ноябрь куни Максимилиан Баденскийнинг ёрдамчиси Филипп Шейдеман Германияда яккаҳокимлик тугатилгани ва республика эълон қилингани ҳақида эълон қилди.
1918 йил 11 ноябрь эрта тонгда Францияда, Компьен ўрмонидаги музокара жойида бўлиб турган Германия вакиллари Франция маршали Фердинанд Фошнинг темир йўл вагонида иттифоқчилар билан сўзсиз таслим бўлиш ҳақидаги ҳужжатларга имзо қўйди.
Орадан бир неча соат ўтиб, рамзий ўн биринчи ойнинг ўн биринчи санасида, соат 11:00 да тўплар Биринчи жаҳон уруши тугагани ҳақида залп отиб хабар берди ва шу тариқа Биринчи жаҳон уруши тугади.
1-Жаҳон уруши туганидан сўнг
Урушида жами 38 давлат қатнашган. Уларда 1,5 миллиард аҳоли яшарди. Урушга жалб қилинган ва ҳарбий ҳаракатларда қатнашган одамлар сони 70 миллион кишидан ошиқ бўлган. Урушда 10 миллион ҳарбий, яна шунча тинч аҳоли ҳалок бўлган.
Уруш натижасида дунёдаги энг йирик ва қудратли тўрт империя: Россия, Германия, Австрия-Венгрия ва Усмонли салтанати қулади. Улардан иккитасида — Россия ва Германияда уруш тугамасиданоқ инқилоблар бўлиб ўтди. Яна икки империя — Австрия-Венгрия ва Усмонли салтанати эса уруш тугаганидан сўнг парчаланиб кетди.
Урушда енгилган Германия империясида инқилоб бўлиб ўтди. Унинг натижасида империя йиқитилиб, 1919 йилда республика эълон қилинди. 1919 йилдаги Версаль шартномасига кўра, бу мамлакат уруш туфайли 1/7 ҳудудидан айрилди. Шунингдек, Германия Африка ва бошқа қитъалардаги барча мустамлакаларидан айрилди. 1921 йилда уруш зарарлари ҳисобланиб чиқилганидан сўнг Германияга ғолибларга 132 миллиард олтин марка товон тўлаш мажбурияти қўйилди.
Австрия-Венгрия урушгача кўплаб мамлакатларни қўл остида мажбуран ушлаб турган катта бир империя эди. Чехия, Словакия, Венгрия, Польшанинг бир қисми, Босния, Словения, Хорватия ва кўплаб бошқа катта-кичик ҳудудлар империя таркибида эди. Урушдан сўнг у парчаланиб, Чехословакия, Венгрия, Австрия каби мустақил давлатлар пайдо бўлди.
Урушда Германия ва Австрия-Венгрия империялари томонида туриб уришган Усмонли салтанати ҳам катта ҳудудларини йўқотди. Бу ерда ҳам инқилоб амалга оширилди. Бўлиб турган талотўплардан фойдаланиб, мамлакатга ҳужум қилган Европа давлатларининг бирлашган қўшинини енгган Мустафо Камол Отатурк салтанат ўрнида Туркия республикаси тузилганини эълон қилди.
Биринчи жаҳон урушида Германия ва Австрия-Венгрия империяси томонида бўлган Туркия уруш тугаганидан сўнг Шимолий Африка, Яқин Шарқ, Арабистон ярим оролидаги ҳудудларидан айрилди. Миср, Фаластин, Арабистон ярим ороли, Иордания, Ироқ Буюк Британия қўл остига ўтди. Сурия ва Ливан Франция мустамлакасига айланди. Эгей денгизидаги кўплаб ороллар: Лемнос, Самотраки, Лесбос, Хиос, Самос, Икария Грецияга берилди.
Россия ғолиблар қаторида бўлса ҳам, анча ҳудудларини йўқотди. 1917 йилда, ҳали уруш давом этаётган вақтда Россияда инқилоб бўлиб ўтди, империя қулатилди.
Мамлакатни большевиклар эгаллаб олди. Инқилоб оқибатида мамлакатда фуқаролар уруши бошланиб кетди. Бир пайтлар Россия империяси томонидан босиб олинган минтақаларда озодлик ҳаракатлари бошланди. Аммо Ленин уларнинг ҳаммасини қонга ботириб, бостиришга муваффақ бўлди. Шу жумладан, Марказий Осиёда ҳам озодлик ҳаракатлари аёвсиз бостирилди. Оқибатда аксар миллий ҳудудлар амалда Россия империяси ўрнига пайдо бўлган СССР мустамлакаси бўлиб қолди. Россия таркибида бўлган Финляндия, Польша, Украина, Беларусь, Литва, Латвия ва Эстония мустақил бўлди.
Шу тариқа, Биринчи жаҳон уруши Ер курраси сиёсий харитасини анча ўзгартириб юборди. Империялар қулади. Янгидан янги мустақил давлатлар ташкил топди ва улар Иккинчи жаҳон уруши бошланганча яшади. Энди асосий саволга ўтсак.
Дунё халқлари тақдирини ўзгартириб юборган Биринчи жаҳон уруши тугаган 11 ноябрь нега 9 май кунидай байрам қилинмайди?
Бунинг бир қанча сабаблари бор.
1) Биринчи жаҳон уруши, гарчи жаҳон уруши бўлса-да, оддий уруш эди ва унда фашизмга ўхшаган инсониятга хавф соладиган ғоя бўлмаган;
2) урушнинг тугаши Германиянинг сўзсиз таслим бўлиши билан тугаган бўлса ҳам иттифоқчилар Германияни босиб олмаган, таламаган. Шунчаки ҳар икки тараф қўшинлари фронт чизиғида тўқнашиб турган ҳолида орқага қайтган;
3) Германиянинг таслим бўлиши ҳам сулҳлар билан тасдиқланган. 1919 йил 28 июнда Германия ғолиб давлатлар билан биргаликда Парижда ўтказилган Биринчи жаҳон урушининг тугашига бағишланган Тинчлик конференциясида Версаль тинчлик битимини имзолади.
Умуман олганда, уруш тугаганидан сўнг уруш ғолиблари Германия билан Версаль, Австрия билан Сен-Жермен, Венгрия билан Трианон, Болгария билан Нёйиск шартномаси тузилди ва томонлар бошқа урушмасликка келишиб, дўстона хайрлашди;
4) ғалаба байрамларини нишонлашни жуда ҳам ёқтирадиган ва роса маромига етказиб тантана қиладиган руслар бу урушда Германия билан сулҳ тузиб урушдан чиққан ва шу учун ҳам Россияда 11 ноябрь ғалаба байрами сифатида нишонланмаган. Қолаверса, большевиклар бу урушга қарши бўлган. Шу сабаб СССРда бу санани нишонлаш анъанаси шаклланмаган.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)