2021-yilda juda qisqa vaqt ichida hech qanday yirik janglarsiz hokimiyatga qaytgan “Tolibon” o‘z bayonotlarida mintaqa mamlakatlari uchun tahdid emasligini, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona va yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini rivojlantirmoqchi ekanligini ta’kidlagan edi.
Biroq bugungi kunga kelib G‘arb razvedka idoralari “Tolibon”ning harbiy salohiyati, xususan, dron texnologiyasi yo‘nalishida jiddiy yutuqlarga erishayotgani va bu borada ayrim kuch markazlari tomonidan yordam ko‘rsatilayotgani haqida ogohlantira boshladi. Ushbu holat esa mintaqa davlatlari uchun xavfsizlik borasida bir qancha savollarni keltirib chiqaradi.
AQSH va NATOdan qolgan “meros”
Buyuk Britaniyaning Daily Mail nashrining yozishicha, “Tolibon” iqtidorga kelganidan so‘ng AQSH va NATO harbiy bazalarini egallab, zamonaviy qurollarni o‘rganishni boshlagan.
Xususan, Kobul yaqinidagi Camp Phoenix va Logar viloyatidagi sobiq SAS (Britaniya maxsus kuchlari – tahr.) harbiy obyekti hozirda “Tolibon” tomonidan dron ishlab chiqarish va sinov markazlariga aylantirilgan.
G‘arb xavfsizlik tizimlarining e’tiborini tortgan va ularni xavotirga solgan narsa — “Tolibon” dron ishlab chiqarishga xorijlik mutaxassislarni jalb qilgani bo‘lmoqda,
Razvedka ma’lumotlariga ko‘ra, mutaxassislar orasida “Al-Qoida” terroristik guruhi bilan aloqasi bor deb gumon qilinayotgan muhandis, shuningdek, Buyuk Britaniyada o‘qigan mutaxassis ham bor.
Dronlar yana bir sobiq harbiy baza — AQSH armiyasining logistika va Afg‘oniston armiyasini tayyorlash uchun xizmat qilgan Camp Phoenix’da ishlab chiqarilmoqda. Ushbu harbiy inshoot Afg‘onistondagi harbiy amaliyot vaqti (2001-2021)da AQSH va Britaniya kuchlari uchun asosiy markaz vazifasini bajargan edi.
Qo‘shma Shtatlar va NATO kuchlari 2021-yilda Afg‘onistondan shoshilinch ravishda chiqib ketganida, katta miqdordagi harbiy texnika va qurollarni “Tolibon” qo‘liga qoldirib ketgandi.
AQSHning rasmiy ma’lumotlari va mustaqil tahlillar asosida bu harbiy arsenalning qiymati — 7 milliard dollar deb baholagan. “Tolibon” muhandislari esa NATO standartidagi qurollarni sinchiklab o‘rganishga kirishgan.
Razvedka manbalariga ko‘ra, sobiq SAS bazasida bir nechta “kamikadze” yoki “o‘zini portlatadigan” dronlarning sinov parvozlari muvaffaqiyatli o‘tkazilgan. Hatto, ba’zilari yaqinda Pokiston chegarasidagi hududga hujumda ishlatilgan.
Kimlar yordam bermoqda?
Hozirda “Tolibon” muhandislari Amerika tomonidan ishlab chiqargan MQ9 Reaper va Eronning Shahed-136 dronlarini ishlab chiqarishga harakat qilmoqda. Bu ikkala dron hozirda Rossiya tomonidan Ukraina urushida keng miqyosda qo‘llanmoqda va yaqinda Isroilga qarshi hujumlarda Eron tomonidan ishlatilgan.
“Tolibon” muhandislari — ko‘pchiligi 2001–2021-yillar oralig‘ida Kobul universitetining muhandislik fakultetida tahsil olgan — dronlarning uchish masofasi va portlovchi yuk hajmini oshirish ustida ishlamoqda.
Ta’kidlanishicha, “Tolibon”ning dron ishlab chiqish dasturi kamida ikki yildan beri faoliyat yuritmoqda va bu salohiyat keskin kengaymoqda. “Tolibon”ning bu faoliyati G‘arb razvedka xizmatlarini jiddiy xavotirga solmoqda, chunki ilgari texnologik jihatdan orqada bo‘lgan guruh, endilikda murakkab havo hujumlarini amalga oshirishga intilmoqda.
Eng xavotirli jihatlardan biri — loyiha ustida “Al-Qoida” bilan aloqador muhandis ishlayotgani. Aynan “Al-Qoida” yetakchisi Bin Laden 11-sentabr teraktini Afg‘onistondagi yashirin bazasidan rejalashtirgan edi. Bu esa AQSH va Buyuk Britaniyaning 20 yillik harbiy operatsiyasini boshlashga turtki bo‘lgandi.
Manbaga ko‘ra, ushbu muhandis ilgari Buyuk Britaniyada tahsil olgan. “Tolibon” Afg‘onistonda hokimiyatni qayta qo‘lga kiritgach, “Al-Qoida” va boshqa terror guruhlarining tayyorgarlik lagerlari qayta tiklangan.
“Tolibon” bu muhandislarni “qimmatli boylik” sifatida ko‘radi va ularning har biriga shaxsiy qo‘riqchilar biriktirilgan.
Yaqinda Afg‘onistonda yashirinib yurgan bir dron texnologi haqida xabar tarqaldi. U 2017-yildan buyon Britaniyaning MI6 razvedka xizmatida “Tolibon”ga qarshi ishlagan, jumladan, telefon suhbatlarini kuzatgan, keyinchalik britan agentlari bilan birga dronlarni boshqargan.
G‘arb kuchlari mamlakatni tark etgach, “Tolibon” undan o‘z safida ishlashni so‘ragan, ammo u rad etgan. Ikki marta Buyuk Britaniyadan boshpana so‘ragan bo‘lsa-da, rad etilgan va hozir yashirin ravishda apellyatsiya berib yashamoqda.
Uning mutaxassisligi sababli “Tolibon” uni o‘z dron dasturiga jalb etishni istagan. U ishlab chiqilayotgan dronlarning ko‘p turini yaxshi biladi.
Eron versiyasidagi MQ9 Reaper hozirda 24 ming fut balandlikda, 130 mil/soat tezlikda uchib, 300 kilogrammgacha portlovchi modda ko‘tara oladi. “Tolibon” o‘z muhandislariga portlovchi yuk miqdorini oshirish buyurgan.
AQSH versiyasi Hunter-Killer (“ovchi-qotil”) deb ataladigan dron — razvedka ma’lumotlarini to‘plash va nishonni aniqlab, yo‘q qilishga qodir. AQSH armiyasi bu drondan “Tolibon”ga qarshi muvaffaqiyatli foydalangan.
Shahed-136 esa oddiy va arzon kamikadze dron bo‘lib, 1,200 milgacha uchib, nishonga urilganda portlaydi. Rossiya bu drondan Ukrainada keng ko‘lamda foydalangan. Shuningdek, u Eron tomonidan Yaman va Isroilda ham ishlatilgan.
“Tolibon” muhandislari portlovchi moddalar hajmi, portlatish usullari va uchirish uslublarini sinab ko‘rmoqda. Razvedka ma’lumotlariga ko‘ra, loyiha uchun Turkiya, Xitoy, Rossiya, Belarus va Bangladeshdan ham texnik bilimlar jalb etilgan.
Unga ko‘ra, rus fuqarosi bu dasturning bir qismi sifatida “Tolibon” bilan birga boshqa mamlakatlarga safari davomida dronlar texnologiyasini o‘rgangan. Dron qismlari esa Xitoy va Turkiyadan xarid qilingan.
Shahed’lar “Tolibon” qo‘lida!
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, “Tolibon” qo‘lida aslida Eronda ishlab chiqariladigan Shahed-136 rusumidagi dronlar ham mavjud. Savol tug‘iladi: bu dronlar qanday qilib “Tolibon” qo‘liga tushib qoldi? Uni kim va nima maqsadda “Tolibon”ga taqdim etgan bo‘lishi mumkin?
Shahed-136 dronlari 2 ta davlatda ishlab chiqariladi. Birinchisi — Eron. Ikkinchisi — Rossiya.
2023-yilda Rossiyaning Tatariston o‘lkasidagi Olabug‘a maxsus iqtisodiy zonasida Eron bilan hamkorlikda qurilgan zavod Shahed‑136 ni yig‘ish bilan shug‘ullanadi. 2024-yilning avgust oyiga kelib, zavodda oylik dron ishlab chiqarish 400 taga yetgan.
Agar e’tibor berilsa, oxirgi vaqtlarda Rossiya va “Tolibon” munosabatlari sezilarli darajada rivojlandi. 2025-yil 17-aprel kuni Rossiya Oliy sudi Tolibonni terror tashkilotlari ro‘yxatidan rasmiy olib tashladi.
Bundan tashqari, 2025-yil 2-mayda Rossiyaning maxsus vakili Zamir Kabulov ISHID Xuroson (bu “Islomiy davlat” (ISIS yoki ISHID) terroristik tashkilotining Afg‘oniston va Pokistondagi filiali hisoblanadi. U ingliz tilida Islamic State Khorasan Province (ISKP yoki ISIS-K), o‘zbekchada esa Islomiy davlat – Xuroson viloyati deb ataladi — tahr.)ga qarshi kurashda “Tolibon”ga yordam berishga tayyorligini bildirgandi.
Shu bilan birga, 3-iyun kuni “Tolibon” hukumati Rossiyadagi Afg‘oniston elchixonasiga o‘z vakilini (elchi maqomida) tayinladi. Bundan ham anglash mumkin-ki, Moskva “Tolibon” bilan o‘z munosabatlarini rivojlantirmoqda.
Siyosatshunos Muxtor Nazirov “Daryo” bilan suhbatda yuqoridagi savolga javob berar ekan, “Tolibon”ga dron texnologiyalarini yetkazib bergan davlat — Rossiya bo‘lish ehtimoli yuqori ekanligini aytib o‘tdi.
“Eron yaqin vaqtgacha “Tolibon” bilan to‘qnashuvlarda o‘z dronlaridan foydalanmadi. AQSH ham o‘z dronlarini Afg‘onistonda qoldirib ketmagan. Demak, bitta variant qolmoqda. Bu — Rossiya bo‘lishi mumkin. Daily Mail nashri yozgan maqolada ham Rossiyaga ishoralar bor. Rossiya “Tolibon”ga tayyor dron yetkazib bermagan bo‘lsa-da, dron texnologiyalarini yetkazib bergan bo‘lishi mumkin va tabiiyki uning evaziga nimadir so‘ragan.
ISHID Xuroson tashkiloti qaysidir ma’noda Afg‘onistondagi AQSHning ta’sir vositalaridan biri. Bunga o‘xshash bir nechta guruhlar bor. “Tolibon”ning ularga kuchi yetmaydi. Shu tufayli Rossiya “Tolibon”ning salohiyatini kuchaytirish orqali, bu terrorchi guruhlarning kuchini kesmoqchi bo‘lishi mumkin”,dedi u.
Mustaqil ekspert H. Baxriyevaning yozishicha, Tolibonning dron-texnologiyalarini ishlab chiqish loyihasi bu harakatning faqat mudofaa salohiyatini oshirishga qaratilgan qadam emas, balki yangi turdagi tahdidlarning shakllanishini bildiradi.
“Xalqaro nazorat institutlari zaiflashib borayotgan, mojarolar esa texnologik darajaga ko‘tarilgan bir davrda, bunday loyihalar global xavfsizlikni jiddiy xavf ostiga qo‘ymoqda. Mazkur tahdidga qarshi kurashda faqat tizimli, hamkorlikka asoslangan va oldini olishga yo‘naltirilgan strategiyalar samarali bo‘lishi mumkin”, deya yozgan u.
Ayrim mutaxassislar Rossiyaning mintaqada olib borayotgan yashirin siyosatiga e’tibor qaratdi. Ularning ta’kidlashicha, bir tomondan Moskva Markaziy Osiyo davlatlariga Afg‘onistondan xavf tug‘ilayotganini aytib, ularni qo‘shma harbiy mashg‘ulotlarga va xavfsizlik sohasida yaqin hamkorlikka undamoqda.
Ikkinchi tomondan esa o‘sha xavf sifatida ko‘rsatilayotgan kuchni qurollantirishga ko‘maklashmoqda. Bu klassik geosiyosiy ikkiyoqlama o‘yin bo‘lib, tahdidni kuchaytirish va ayni paytda uning yechimi sifatida o‘zini taklif qilishdir.
Lekin Muxtor Nazirov bu yondashuv biroz eskirganini, Rossiyaning Afg‘oniston bo‘yicha siyosati ancha o‘zgarganini aytib o‘tdi.
“Tolibon” bilan hamkorlikni Rossiya Markaziy Osiyo davlatlaridan oldin boshladi. Misol uchun, Rossiya “Tolibon”ni terrorchi guruhlar safidan chiqarib, iqtisodiy forumlarga taklif etdi. To‘g‘ri, oldin Rossiya Afg‘onistonni tahdidlar manbayi sifatida ko‘rsatib, Markaziy Osiyo mamlakatlarini o‘zining harbiy tuzilmalariga jalb qilishga intilib kelgan.
Lekin hozir vaziyat o‘zgargan. Ayni vaqtda Rossiya Afg‘onistondan o‘tadigan transport loyihalarida ishtirok etishni xohlamoqda. Rossiyaning azaliy muammosi — Janubga chiqa olmasligida. Agar Rossiya Hind okeaniga bormoqchi bo‘lsa, Shimol yoki Yevropani aylanib o‘tishi kerak. Rossiya Afg‘onistonda bir nechta yo‘l va tunnel qurilishida ishtirok etmoqda.
Ya’ni Rossiya “Tolibon”ni tahdid sifatida ko‘rmayapti. Buni bayonotlardan ham anglash mumkin. Aksincha, Rossiya “Sharqqa burilish” konsepsiyasi nuqtai nazardan, faqat Xitoyga emas, balki yaqin geografik hududlar orqali Sharqqa chiqishni ko‘zlayotgan bo‘lishi mumkin.
Rossiyaning Afg‘onistondagi iqtisodiy loyihalarda ishtirok etishi, mintaqa davlatlari uchun xavfsizlik kafolatini ham beradi. Agar Rossiya Afg‘onistondan o‘tadigan iqtisodiy loyihalarda ishtirok etmoqchi bo‘lsa, “Tolibon” xavfsizlik kafolatlarini berishi kerak. Buning uchun “Tolibon” Afg‘oniston hududidagi xavfsizlikka tahdid bo‘luvchi kuchlarni yo‘q qilishi lozim”, deya fikr bildirdi siyosatshunos.
“Tolibon” tomonidan dron texnologiyalarining o‘zlashtirilishi Afg‘onistonni nafaqat mahalliy, balki global tahdid markaziga aylantirishi mumkin. Dronlar yordamida “assimetriya urushi” olib borayotgan guruh endilikda an’anaviy harbiy kuchlarga qarshi real zarba bera olish salohiyatiga ega bo‘ladi.
G‘arb davlatlari va mintaqadagi xavfsizlik tizimlari “Tolibon”ning harakatlarini sinchkovlik bilan kuzatishi va bu texnologiyalarning qo‘shni davlatlar xavfsizligiga tahdid solmasligini ta’minlash uchun yangi yondashuvlarga muhtoj.
Izoh (0)