O‘zbekiston Markaziy bank Boshqaruvi qayta moliyalash stavkasini 2018-yilning 25-sentabridan 2 foiz bandga oshirib, yillik 16 foiz darajasida belgilash to‘g‘risida qaror qabul qildi. Bu haqda Markaziy bank matbuot xizmati xabar bermoqda.
Mazkur qaror so‘nggi oylarda yuzaga kelgan tashqi iqtisodiy vaziyatni inobatga olgan holda qabul qilinib, inflyatsion kutilmalarning oshishi, ma’muriy tartibga solinadigan narxlarning o‘sishi va valyuta almashuv kursi o‘zgarishining ichki narxlarga ta’siri kuchayayotgan sharoitlarda inflyatsion bosimni pasaytirishga yo‘naltirilgan.
Yillik inflyatsiya sur’atlarining sekinlashib borishiga qaramasdan, inflyatsion xatarlarning kuchayishi hisobiga kelgusida ushbu dinamikaning o‘sish tomonga o‘zgarishi ehtimoli keskin oshdi. Pul-kredit siyosatining qat’iylashtirilishi mazkur xatarlarni hamda inflyatsion kutilmalarni pasayishiga xizmat qiladi.
Inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar
Yillik inflyatsiya darajasi 2018-yilning avgust oyida ham dastlabki prognoz ko‘rsatkichlari doirasida pasayishda davom etib, 15,7 foizni tashkil etdi. Mazkur dinamika meva-sabzavotlar narxlarining mavsumiy arzonlashishi hamda 2017-yildagi pul massasi oshishi va milliy valyuta devalvatsiyasining inflyatsiya darajasiga ta’sirini kamayib borishi bilan izohlanadi.Markaziy bank tomonidan 2018-yilning boshida iqtisodiy rivojlanishning bazaviy ssenariysiga muvofiq yil yakuni bo‘yicha inflyatsiya darajasini 11,5-13,5 foiz oralig‘ida bo‘lishi prognoz qilinib, ushbu prognoz quyidagilarga asoslangan edi:
- asosiy savdo hamkor davlatlarda makroiqtisodiy barqarorlikning yanada mustahkamlanishi bilan mamlakatimiz uchun qulay tashqi iqtisodiy sharoitlarning saqlanib qolinishi;
- ma’muriy tartibga solinadigan narx va tariflarning bir maromda oshirilishi;
- umumlashtirilgan davlat byudjetining muvozanatli ijrosi ta’minlanishi;
- iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining mo‘tadil sur’atlarda o‘sishi.
Birinchidan, tashqi omillar ta’sirida so‘mning “real samarali almashuv kursi”ning oshib borayotganligi. Devalvatsion bosimning kuchayishi O‘zbekiston iqtisodiyotining tashqi savdo sohasidagi asosiy hamkor davlatlar valyutalarining keskin qadrsizlanishiga javoban moslashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, almashuv kursi o‘zgarishining inflyatsiya darajasiga kumulyativ ta’siri keyingi yettita chorak davomida kuzatilib, uning eng yuqori nuqtasi ikkinchi va to‘rtinchi choraklar oralig‘iga to‘g‘ri keladi.
Ikkinchidan, kreditlash hajmlarining yuqori sur’atlarda o‘sishi natijasida iqtisodiyotda iste’mol va investitsion talabning oshishi.
Uchinchidan, ma’muriy tartibga solinadigan narxlarning kutilgan darajaga nisbatan yuqoriroq oshirilishi, shuningdek, elektr energiyasi va tabiiy gaz tariflarining bozor sharoitlariga moslashtirilishining kutilayotganligi.
Tartibga solinadigan narxlar oshirilishining umumiy inflyatsiya darajasiga ta’siri yuqori bo‘lsa-da, ushbu narxlarning erkinlashtirilishi iqtisodiyotda to‘planib qolgan tarkibiy nomutanosibliklarni bartaraf etish uchun zaruriy chora hisoblanadi.
Mazkur jarayonni ortga surilishi pul-kredit siyosatining narxlar barqarorligini ta’minlashdagi samaradorligini pasaytiradi hamda iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni sifatli amalga oshirilishiga to‘sqinlik qiladi.
To‘rtinchidan, budjet xarajatlarining prognoz ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lishi va umumlashtirilgan davlat budjetining muvozanatli ijrosini ta’minlash bo‘yicha xatarlarning ortishi.
Shu bilan birga, 2018-yilning birinchi yarim yilligi yakunlari bo‘yicha aholi va tadbirkorlik subyektlarining qisqa muddatli inflyatsion kutilmalarining pasayishi bilan bir qatorda uzoq muddatli kutilmalarning barqarorlashuvi qayd etilgan edi.
Bugungi kunda, tashqi iqtisodiy holat va uning ta’sirida ichki bozordagi o‘zgarishlar natijasida avgust oyi yakuni bo‘yicha qisqa muddatli kutilmalarning iyul oyiga nisbatan o‘sishi kuzatildi. Shuningdek, uzoq muddatli inflyatsion kutilmalar joriy yilning ikkinchi choragida nisbatan yuqori, lekin barqaror bo‘lgan bo‘lsa, iyul oyidan boshlab ularda ham o‘sish dinamikasi kuzatila boshlandi.
Shuningdek, milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi bo‘yicha kutilmalarning avgust oyida sezilarli oshishi kuzatildi. Bunda, fevral oyidan boshlab kutilmalar bosqichma-bosqich pasayib, yil oxirigacha almashuv kursining barqaror bo‘lishi kutilayotgan edi. Avgust oyida esa devalvatsion kutilmalar ordi. Ushbu holat, kelgusida inflyatsion kutilmalarning qo‘shimcha ravishda oshishiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan omillarni hisobga olgan holda 2018-yil uchun inflyatsiyaning dastlabki prognoz ko‘rsatkichlari qayta ko‘rib chiqilib, yillik inflyatsiya prognozi 16-17 foizgacha oshirildi.
Iqtisodiy faollikning ichki va tashqi sharoitlari
Markaziy bankning dastlabki hisob-kitoblariga ko‘ra, joriy yil yakuni bo‘yicha iqtisodiyotning o‘sish sur’ati 5,0–5,2 foiz oralig‘ida bo‘ladi. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari bo‘yicha belgilangan tarkibiy islohotlar va davlat korxonalarining bosqichma-bosqich barqaror daromadlilik ko‘rsatkichlariga chiqishi 2019 va undan keyingi yillarda YaIM real o‘sishi sur’atlarining oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Asosiy kapitalga yo‘naltirilgan investitsiyalar, shu jumladan, hukumatning investitsion xarakterdagi xarajatlarining yuqori o‘sish sur’atlari hamda iste’mol talabining oshishi tashqi omillarning iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sirini yumshatish imkonini beradi.
Xususan, qurilish ishlari, ayniqsa uy-joy qurilishi hajmlarining ortishi va infratuzilmani rivojlantirish bo‘yicha loyihalarning amalga oshirilishi ushbu tarmoqlar va ularga tutash sohalarda qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, asosiy savdo hamkor mamlakatlardagi iqtisodiy va moliyaviy barqarorlik o‘rta muddatli istiqbolda O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi.
2018-yilning birinchi yarim yilligi yakunlari bo‘yicha to‘lov balansi joriy operatsiyalar hisobvarag‘i qoldig‘i -1,1 milliard AQSh dollarni tashkil etdi. Bu asosan uskunalar, texnologik liniyalar, xomashyo va ishlab chiqarishga mo‘ljallangan boshqa tovarlar importining yuqori sur’atlarda o‘sishi bilan izohlanadi.
Mazkur investitsion talab asosan xorijiy kredit liniyalari va banklarning xorijiy valyutadagi kreditlari hisobiga qoplanmoqda.
Markaziy bankning hisob-kitoblariga ko‘ra, o‘rta muddatli istiqbolda to‘lov balansidagi tarkibiy o‘zgarishlar, yuqori sur’atlarda o‘sayotgan investitsiyalarni moliyalashtirishda tashqi resurslar ulushining oshib borishi bilan birga iqtisodiyotning yangi sharoitlarga moslashuvini o‘zida ifoda etadi.
Pul-kredit sharoitlari
2018-yilning II choragida valyuta tushumlarining ortishi monetar oltinni sotib olish natijasida vujudga kelgan qo‘shimcha likvidlikni o‘z vaqtida sterilizatsiya qilish borasidagi Markaziy bank imkoniyatlarini qisman chekladi.Shu bilan bir qatorda, 2018-yilning avgust va sentabr oylarida budjet va budjetdan tashqari jamg‘armalar mablag‘larining ishlatilishini ma’lum darajada ko‘payishi kuzatilmoqda. Bu ham, o‘z navbatida bank tizimidagi likvidlikning qo‘shimcha oshishiga olib kelmoqda.
Natijada, banklar likvidliligini ma’lum darajada oshishi kuzatilib, ushbu holat banklararo pul bozoridagi (iyundagi 13,1 foiz va iyuldagi 12,8 foizdan avgustdagi 10,6 foizgacha) va depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarining pasayishida o‘z aksini topdi.
Qayta moliyalash stavkasining oshirilishi majburiy rezervlarni shakllantirish mexanizmini o‘zgarishi bilan bir qatorda, depozitlar bo‘yicha ijobiy real foiz stavkalarini ta’minlash orqali so‘mdagi jamg‘armalarning jozibadorligini hamda iste’mol hajmining muvozanatli o‘sishini qo‘llab quvvatlaydi va shu orqali bank tizimidan pul resurslari chiqib ketish xatarini pasaytiradi.
Banklarda jalb qilingan depozitlar hajmining o‘sishi (foiz to‘lovlarini oshishi natijasida), o‘z navbatida, uzoq muddatli resurs bazasining kengayishiga zamin yaratadi va mos ravishda iqtisodiyotni barqaror investitsion resurslar bilan ta’minlashga xizmat qiladi.
Bank tizimida likvidlikning nisbiy profitsiti mavjud sharoitda, qayta moliyalash stavkasi oshirilishi jami kreditlar bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkalariga aytarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Bunda, milliy valyutadagi kreditlar bo‘yicha bozor foiz stavkalarining nisbatan yuqoriligi kreditlarga bo‘lgan talabning bir qismini xorijiy valyutadagi kreditlar hisobiga qondirilishiga olib kelib, ichki valyuta bozoridagi talab va taklif darajasiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
Markaziy bank tomonidan ushbu qabul qilingan qarorlar ta’sirchanligini oshirish maqsadida qo‘shimcha sterilizatsiya instrumentlarini faollashtirish bo‘yicha choralar ko‘riladi hamda davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish bo‘yicha Moliya vazirligi bilan hamkorlik davom ettiriladi.
Qayta moliyalash stavkasining oshirilishi birinchi navbatda, inflyatsion kutilmalar va tashqi inflyatsion omillarning kuchayishi bilan bog‘liq xatarlarni minimallashtirishga qaratilgan.
Ajratilayotgan kredit qo‘yilmalarining qariyb yarmi davlat dasturlari doirasidagi kreditlar hissasiga to‘g‘ri kelishi, shuningdek, 2018-yilning 1-oktabridan boshlab joriy etiladigan majburiy rezervlar bo‘yicha yangi normativlar depozitlar bo‘yicha foiz stavkalari oshganda ham kreditlar bo‘yicha stavkalarni oshirish zaruratini kamaytirib banklarga foiz yuklamasini pasaytirish imkonini beradi. Bu o‘z navbatida, mazkur qaror iqtisodiy o‘sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligidan dalolat beradi.
Markaziy bank pul-kredit siyosatini yuritishda inflyatsion xatarlarni diqqat bilan kuzatib boradi hamda kelib tushayotgan ma’lumotlar tahliliga asoslangan bosqichma-bosqichli yondashuvdan foydalanadi. Markaziy bank tomonidan ichki narxlar o‘sishiga monetar omillar ta’sirini pasaytirish maqsadida pul-kredit siyosatining barcha instrumentlari keng qo‘llaniladi.
Izoh (0)