Самарқанд, айниқса Регистон — Ўзбекистоннинг ташриф қоғози ҳисобланади. Регистоннинг учта биноси орасида Шердор мадрасаси ўзининг пештоқидаги қанотли шерлар ва инсон юзли қуёшнинг ғалати тасвирлари билан алоҳида ажралиб туради. Бу тасвирлар қандай пайдо бўлган? Нима учун Шердор қурилиши биз билган Регистоннинг асосини қўйган? Самарқанднинг йўқотилган шуҳратини қайтарган одам ким эди?
Темурийларнинг энг улуғвор иншооти
Бизга таниш бўлган уч мадрасали Регистон ансамбли бир зумда пайдо бўлмаган. Дастлаб XV асрда Улуғбек мадрасаси қурилган бўлиб, у мусулмон Шарқининг энг муҳим ўқув маскани ва меъморчилик санъати дурдонасига айланган.
XVI асрда пойтахт Бухорога кўчирилгач, Самарқанд ўзининг аввалги мавқейини йўқотди. XVII асрда Бухоро ҳукмдорларининг Самарқанддаги ноиби Баҳодир Ялангтўш бу вазиятни ўзгартиришга аҳд қилди.
Баҳодир Ялангтўшнинг янги Регистони
Ялангтўшбий Баҳодир истеъдодли саркарда ва моҳир сиёсатчи эди. Уни халқ орасида Ялангтўш деб аташарди — бу “кўкраги очиқ” деган маънони англатади, чунки ривоятларга кўра, у жанг майдонида совутсиз, яланғоч кўкрак билан жанг қиларди.
Ялангтўш Самарқанддаги кенг кўламли қурилишлар учун босиб олинган ҳудудлардан бойлик ва ресурсларни олиб келган. Унинг даврида Шердор мадрасаси барпо этилди ва Тиллакори қурилиши бошланди. Шундай қилиб, бизга таниш бўлган Регистон шаклланди.
“Шерлари бор”
Ялангтўш 1619 йилда янги Шердор мадрасаси биносини қурдиришни буюради. Бу бино услуби жиҳатидан Улуғбек мадрасасига ўхшаш эди. Шундай қилиб, у ўтмишдаги буюк ҳукмдорлар билан ворисликни таъкидлайди ва шаҳарга маданий ҳамда илмий марказ мақомини қайтаради.
Мадраса, ҳақиқатан ҳам, меъморчилигининг улуғворлиги ва безакларининг гўзаллиги билан ҳайратга соларди. Энг ёрқин жиҳати - пештоқдаги афсонавий қанотли шерлар ва инсон юзли қуёш тасвири эди. Ушбу мозаикалар бинога замонавий ном берди: Шердор форсча “шерлари бор” деган маънони англатади.
Ислом даври меъморий безакларида юзли тасвирлар минтақамиз учун камёб бўлса-да, Мовароуннаҳрнинг маданиятига ҳам таъсир кўрсатган форс анъаналарида учрайди.
Шерларнинг яратилиш тарихи 2024 йилда суратга олинган “Самарқанд амири. Баҳодир Ялангтўш” фильмида таъсирли тарзда кўрсатилган. Сюжетга кўра, амирнинг душманлари “пештоқдаги кулиб турган қуёш тасвири ислом меъёрларига зид ва мажусий ўтмишни эслатади” деб фитна уюштириб, оломонни исёнга ундайдилар.
Муаллифлар Ялангтўшнинг ўғли Бойбекни шерлар тасвирини ўйлаб топган бош рассом қилиб, воқеани бадиий жиҳатдан безашган. Бу ғоянинг асл муаллифи ким эканлиги номаълум. Бизгача фақат бош меъмор Абдулжаббор ва безак устаси Муҳаммад Аббоснинг номлари етиб келган.
“Қанотли шер ва Қуёш” тасвири Амир Темур салтанатида кенг тарқалган эди. Бу қадимги туркий рамз дастлаб астрологик маънога эга бўлиб, кейинчалик қудрат ва олий ҳокимиятни ифодаловчи тимсолга айланган. Мазкур тасвир XII асрдаги Салжуқийлар давлати (ҳозирги Эрон) тангаларида учрайди ва Темур уни ўша ердан ўзлаштирган.
Бундан ташқари, Самарқанднинг асос солиниши ҳақида бир ривоят мавжуд. Унга кўра, Зарафшон тоғларидан тушган қоплон келажакдаги шаҳар деворларини айланиб чиқиб, қурилишга хайрихоҳлик билдирган. Ўшандан буён самарқандликлар барс деб атала бошланган ва бу ҳайвон гербларида акс эттирилган. Эҳтимол, айнан шу ривоят туфайли Эроннинг "Арслон ва Қуёш" рамзи Самарқандда шу қадар чуқур илдиз отгандир.
ХХ аср бошларига келиб, пештоқдаги мозаика деярли сақланиб қолмаган, мадраса эса ярим вайрон ҳолатга тушган эди. Мозаика 1962-1967 йилларда қайта тикланди ва натижада Шердорнинг ғаройиб қанотли шерлари Самарқанднинг муҳим рамзига айланди. Бу рамз шаҳар ва мамлакатнинг бетакрор ҳамда бой тарихини ўзида мужассам этди.
Изоҳ (0)