Farmatsevtika tarmog‘ini rivojlantirish agentligi direktori Abdulla Azizov “Daryo”ga intervyu berib, dori-darmon sohasiga oid savollarga javob qaytardi. Suhbat chog‘ida dorilar narxi nega qimmatligi, dorixonalarga qo‘yilayotgan yangi talablar va yaqin istiqboldagi rejalar haqida so‘z bordi.
Agentlik rahbari sifatida faoliyat boshlaganingizga ikki yil bo‘lmoqda. Bu davrda farmatsevtikada nimalarga erishildi? O‘zbekiston farmsanoati o‘zgaryaptimi, ishlab chiqarish va eksportda o‘sish bormi?
Hozirgi kunda farmatsevtika sohasi keskin rivojlanyapti. Bunga baʼzi statistik raqamlarni keltiraman. 2023-yilda O‘zbekistonda 4,1 trillion so‘mlik dori-darmon ishlab chiqarilgan. 2024-yilda esa bu ko‘rsatkich 5,2 trillion so‘mga yetdi.
Ikki yil ilgari yillik eksportimiz 130 million dollar edi, o‘tgan yili 200 million dollarni tashkil etdi. Yillik o‘sish 50 foizdan yuqori bo‘lmoqda. Demak, ishlab chiqarish va eksport hajmi oshdi. Bugungi kunda 45 dan ortiq davlatlarga eksportimiz mavjud.
-k_uTMiSM.avif)
Eksportimiz asosan dorivor o‘simliklar va tibbiy buyumlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Dori vositalari eksporti katta hajmni tashkil qilmaydi, yaʼni 15 million dollar atrofida.
Dori vositasini eksport qilish juda ham uzoq muddatni talab etadi. Chunki bir dori vositasini boshqa davlatda ro‘yxatdan o‘tkazishning o‘ziga bir yildan ortiq muddat kerak.
Dorilarni ro‘yxatdan o‘tkazish nega buncha uzoq vaqt oladi? Aniq sabablari bormi?
Har bir dori klinik tadqiqotlar, laboratoriyalardan o‘tkaziladi. Buning ustiga hujjatlarni topshirish uchun ham ancha vaqt kerak. Masalan, Turkiyada bu jarayonlar to‘rt yilgacha davom etishi mumkin. Shu sabab biz buni kutib o‘tira olmaymiz. Asosiy potensialimiz dori vositasi eksportiga qaratilgan bo‘lishi kerak. Kelajakda mazkur yo‘nalishda eksportni o‘stirib, ko‘proq mablag‘ topish ehtimolimiz mavjud.
Hozirgi kunda Markaziy Osiyoning farmatsevtik bozori Afg‘oniston bilan birga olganda 10 milliard dollarga yaqin. Shundan O‘zbekistoniki 2,8–3 milliard dollarni tashkil etadi. Bu bozorlar nimasi ahamiyatli? Birinchi o‘rinda, O‘zbekiston Markaziy Osiyoda farmatsevtik hub deb aytadigan bo‘lsak, shunda ham biz 80 foiz dorilarni import qilamiz.
Qirg‘iziston 98 foiz dorilarni import qiladi. Tojikiston ham shuncha miqdordagi dorilarni chet eldan sotib oladi, Turkmanistondagi ko‘rsatkich undan-da yuqori. Mintaqa davlatlarining hammasida import darajasi katta.
O‘zbekiston dorilarning 80 foizini import qiladi, deganda mahsulotlar sonini nazarda tutdingizmi yoki qiymatinimi?
Qiymat jihatdan 80 foiz, lekin natura sifatida, yaʼni son jihatidan 60 foiz dorilar import qilinadi. Davlat rahbari 80 foizni 30 foizga tushirish topshirig‘ini berganlar. Buning uchun biz importning 70 foizini mahalliylashtirishimiz kerak. Bu juda ham katta maqsad hisoblanadi. Chunki farmatsevtika sohasida rivojlangan davlatlarning ko‘pi ham bunaqa ko‘rsatkichga yetib bora olmagan. Misol tariqasida Rossiyani olaylik. Ruslar uzoq yillardan beri sohaga katta miqdordagi investitsiyalar kirityapti, farmatsevtika yo‘nalishida ko‘plab kompaniyalari bor. Ular hozirgi kunda dori vositalarining 50-55 foizini mahalliylashtirgan.
Baʼzi davlatlar mahalliylashtirishni 90 foizga yetkazishimiz kerak degan maqsadlar qo‘ymoqda. Lekin O‘zbekiston butun strategiyasini farmatsevtika sohasida faqat mahalliylashtirishga qaratishi biroz xato.
Dunyo rivojlanib borgani sari original dorilar har doim yaratilaveradi. Qizig‘i, ular boshqa davlatlarda ko‘proq ishlab chiqariladi. Hozirda eng ko‘p original dori yaratuvchi davlatlar — Xitoy, Amerika va Yevropa davlatlari. Mazkur mamlakatlardan unday dorilarni baribir import qilishimizga to‘g‘ri keladi. Masalaning eng muhim tomoni — ulardan o‘sha dorilarni ishlab chiqarishni o‘rganishimiz kerak. Import qilinadigan original dorini mahalliylashtirish og‘ir jarayon. Ko‘p davlatlar yoki korxonalar, kompaniyalar original dorini faqat o‘zida saqlaydi, texnologiyani hech kimga bermaydi. Yangi dori yaratilganidan 20 yil o‘tibgina uni boshqa davlatlarda ham ishlab chiqarishni boshlaydi. Shuning uchun mahalliylashtirishni 90–100 foizga yetkazish kerak degan tushunchalar xato hisoblanadi.
O‘zbekiston o‘zini farmatsevtik hub sifatida shakllantirishi lozim. Bizning asosiy maqsadimiz ham shu. Farmatsevtik hub deganda faqatgina O‘zbekistonning emas, ko‘proq dunyo talabini qondirish mexanizmiga qarash zarur. Masalan, O‘zbekiston kardiologiya sohasida kuchli bo‘lib, boshqa davlatlarda shu yo‘nalishdagi preparatlar ishlab chiqarib, sotsa, daromad tushumi kattaroq bo‘ladi. Misol tariqasida Shveysariyani olish mumkin. Shveysariyada Novartis kabi yirik kompaniyalar bor. Ular 90–100 foizlik lokalizatsiyaga umuman urg‘u bermagan. Lekin yirik farm kompaniyalar Shveysariyada joylashgan. Masalan, Roche kompaniyasining yillik tushumi 68 milliard dollar. Agar faqat Shveysariya bozori mahalliylashtirilganda, kichkina bozor bilan gaplashishga to‘g‘ri kelardi. Lekin yirik farm sanoatlar o‘z oldiga hech qachon bunday maqsad qo‘ymaydi. Shu bois, biz ham butun kuchni lokalizatsiyaga qaratishimiz noto‘g‘ri bo‘ladi.
O‘zbekiston siz aytayotgan farmatsevtik markazga aylanishi uchun qancha muddat kerak?
Bu ko‘p vaqt talab qiladi. Misol uchun Rossiya sohaga 1990-yillar oxiridan katta kuch tashlagan. Hozir Turkiya bu yo‘nalishda ancha ilg‘or. Ularning bozori asosan mahalliylashtirish orqali sekin-sekin kengaymoqda. Turkiya 2002–2003-yillarda sohaga eʼtiborni kuchaytira boshlagan. 20 yildan ortiq davr davomida mana shu faoliyatni amalga oshiryapti. Lekin bizning oldimizga qo‘yilgan maqsad ambitsioz. Biz 20 yil kuta olmaymiz. Eng asosiy yutug‘imiz boshqa davlatlar tajribasini o‘rgangan holda qisqa muddatda o‘zimizga kiritib, realizatsiyasini qilsak, yutib chiqamiz.
Turkiya 10 yilda ko‘rsatgan natijaga ulardan tajribani o‘rganib, O‘zbekistonga joriy etgan holda 5 yilda erishsak bo‘ladi. Bunda nafaqat Turkiya, balki boshqa rivojlangan davlatlar tajribasini ham nazarda tutyapman.
Bugun Irlandiya yiliga 100 milliard yevrolik dori eksport qiladi. Bu davlatda soha 50 yil davomida rivojlantirilgan.
O‘ylaymanki, xorijiy tajribani o‘rganib, qo‘shni davlatlar va boshqa mamlakatlar bilan integratsiyani tezlashtirsak, 5–10 yil ichida kerakli darajaga ko‘tarilishimiz mumkin.
Qisqa davrda katta natijalarga erishish rejasi borligini aytdingiz. Bunda moliyaviy resurslar yetarlimi? Farmatsevtikaga davlat ham investitsiyalar kiritadimi?
Moliyaviy resurslar yetarli. Bizda farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqarishda davlat ulushi yo‘q. Davlat infrastruktura, sharoit yaratadi, imtiyoz beradi. Lekin o‘zining qaysidir korxonada ulushi mavjud emas. Davlat o‘zi sohaga pul kiritmaydi. Hozirgi kunda xususiy sektor va xorijiy investorlarni jalb qilish orqali tizimni oyoqqa turg‘izish mexanizmi yo‘lga qo‘yilgan.
Agar yaqin yillarda farmatsevtikani kuchaytirsak, o‘n yillardan keyin qaysidir yirik big farm’larda davlat ulushini baribir yaratishga to‘g‘ri keladi. Bu aralash iqtisod deyiladi. Inqirozli vaziyatlar, masalan pandemiya davrlarida davlat o‘z korxonasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifa qo‘ya olishi lozim. Va bu iqtisodda to‘g‘ri hisoblanadi. Lekin korxona xususiy bo‘lsa, unga bunday buyruq bera olmaysiz. “Sen bugundan shu dorini ishlab chiqarasan”, deyishning o‘zi noto‘g‘ri bo‘ladi. Shuning uchun masalan, Xitoyda ham ko‘radigan bo‘lsangiz, ko‘plab yirik kompaniyalarda davlat ulushi bor. Bu tendensiya borgan sari o‘zini oqlayapti.
O‘zbekistonda nima uchun dorilar narxi Qozog‘iston, Tojikiston yoki Turkiyadagidan qimmat? Buning asosiy sababi nimada?
Farmatsevtika tez rivojlanmaydi. Chunki farmatsevtika korxonasi qurilishiga kamida ikki yil kerak. Qurilgandan keyin olti oy validatsiya jarayoni bor. Keyin maxsus sertifikat olishga to‘qqiz oy ketadi. Yakunda bir yilgacha bo‘lgan muddatda dorini ro‘yxatdan o‘tkazish mexanizmi bo‘ladi. Yaʼni klinik tadqiqotlar qilish kerak. Qarabsizki, muddat to‘rt yildan oshib ketadi. To‘rt yildan keyin ishlab chiqarish boshlanadi.
Bilasiz, bozorga yangi kirib kelgan mahsulotingizni hamma birdan sotib olmaydi. U tanilishi, odamlar, shifokorlar bilishi kerak. Shuning uchun farmatsevtika rivojlanishi biroz muddat talab qiladigan soha hisoblanadi. Masalan, aytaylik, televizor yoki boshqa mahsulotlar ishlab chiqarsangiz, birdan sotaverasiz. Lekin farmatsevtikada bu juda ham uzoq muddat talab qiladi. Qisqa muddatda undan katta foyda kutib bo‘lmaydi.
Hozir siz referent narxlar haqida aytib o‘tdingiz. Dori vositalari narxlari O‘zbekistonda Qozog‘iston bilan solishtirganda arzonroq. Qaysidir dorilarda, to‘g‘ri, ularniki arzon. Lekin ko‘proq bizniki arzonroq hisoblanadi. Sababi bizda 10 ta referent davlatlar bor. Yaqinda o‘zgarish bo‘lib, ularga Turkiya va Misrni qo‘shdik. Referent narx hisoblanganda 10 ta davlatdagi dorilar narxlari olinib, o‘shaning o‘rtacha qiymati chiqariladi. Agar import qilgan narxingiz o‘rtacha narxdan arzon bo‘lsa, narxingiz olinib, referent narx hisoblanadi. Lekin agar o‘rtacha narx siz olib kirgan mahsulotdan arzon bo‘lsa, o‘rtacha narxni olishga majbur bo‘linadi. Qonunchiligimiz shuni talab qiladi.
Bizda nima uchun dori vositalari qimmat, degan savol tug‘ilmoqda. Hozirda Turkiya va Misr dori narxlariga katta bosim qiladi. Chunki ularda inflyatsiya yuqori, narxlar nostabil. Misol uchun, Misrda iqtisodiy inqiroz bo‘lgani uchun mahalliy ishlab chiqaruvchilar orqali narxga qattiq bosim o‘tkaziladi. Boisi oddiy xalq moliyaviy qiyinchilik sabab dori sotib ololmay qolgan. Narxga bosim qilinganda ko‘p korxonalar biroz qiynaladi. Turkiyadagilar esa narxga bosim o‘tkazilishidan ko‘rgan zararini retseptsiz dorilar sotuvi hamda eksportdan qoplaydi. Lekin korxonalar o‘sha yerda faoliyat yuritgani uchun davlat ularga imtiyozlar beradi. Shuning uchun ham o‘sha davlatda ishlab chiqarishga majbur bo‘lishadi.
U davlatlardagi narxlarni O‘zbekistondagi bilan solishtirish noto‘g‘ri. Hozir Misrda o‘zimizning korxonalarni sindirib qo‘ymaymizmi, degan masalalar ko‘tarilyapti. Lekin bizning maqsadimiz ularga solishtirmaslik emas. Biz ularga solishtirib, ikkita davlatning referent narxlari orasiga qo‘shganmiz.
O‘zbekistonda dorilar referent narxlari o‘zgarishi kutilmoqda. Biz buni hamma tadbirkorlarga yetkazganmiz. Retseptsiz dori vositalaridan referent narxlar olib tashlanadi. Chunki rivojlangan davlatlarda retseptsiz dorilar nazorat qilinmaydi. Bizda esa nazorat bor edi. Endi nazorat to‘xtatiladi va retsept asosida beriladigan dorilar narxlari nazorati kuchaytiriladi. Bu o‘zgarish xalqqa og‘ir botishi kerak emas.
Davlat rahbari dorilar narxlariga har doim eʼtiroz bildiradi. Go‘sht, ovqat narxini aytmaydi, lekin ko‘proq dori narxini aytadi. Shuning uchun biz bu yo‘nalishdagi ishlarni jadallashtirganmiz. Hozirgi kunda 3000 ta dori vositasi narxlari qaytadan ko‘rib chiqilgan. Shundan 490 tasida narx o‘zgarishi bor, yaʼni arzonlashgan.
Bugungi kunda ishlab chiqaruvchilar bilan muzokaralar olib boryapmiz. Biz birdan dorilar narxlarini tushira olmaymiz. Chunki bunda dorixonadagilar zarar ko‘rib qoladi. Boisi ular dorilarni qimmat sotib olib qo‘ygan bo‘lsa: “100 so‘mga olgan edim, endi senga 50 so‘mga sotamanmi”, deyishi mumkin.
Referent narx — dorining eng maksimal sotiladigan qiymati. Undan yuqori narxda sotib bo‘lmaydi. Shuning uchun dorixonalarga maʼlum muddat, masalan 3–6 oy beriladi va o‘sha vaqt ichida belgilangan dorilarni sotib bo‘lishi kerak. Agar sotishga ulgurmasa, qolgan mahsulotlarni yangi narxda sotishga majbur bo‘ladi. Bu o‘zimiz o‘ylab topgan metodologiya emas. Buni boshqa davlatlardan o‘rganganmiz. Misol uchun Turkiyada shunday qilinadi. Ular mazkur yo‘nalishda ish olib boradi va O‘zbekistonda ham shu tizimni joriy etamiz.
Yuqorida aytganimdek, 3000 ta doridan 490 tasida narx o‘zgardi. Biz hali oxiriga yetib bormadik, chunki jarayon uzoq. Har bir mahsulot import narxi o‘rganilib, qaytadan ko‘rib chiqiladi, boshqa davlatlar bilan solishtiriladi.
Hozir bildikki, retseptli dori vositalari referent narxlarida tushish kuzatilyapti. Retseptsiz dori vositalari narxlari esa endi nazorat qilinmaydi. Baʼzi korxonalar retseptli dorilar kam foyda keltiradi deb hisoblasa, retseptsiz dorilardan birini ishlab chiqarishiga to‘g‘ri keladi. Xarajatlarining baʼzilarini shu orqali qoplashi mumkin.
To‘g‘ri aytyapsiz, hozirgi kunda narxlarimiz biroz qimmat. Lekin buni tushirish mexanizmi boshlangan. O‘zimizda, mana hozirgi kunda Tashkent Pharma Park klasterida ham 26 ta loyiha amalga oshiryapmiz. O‘zbekiston bo‘yicha jami 160 taga yaqin loyihamiz bor. Mana shu loyihalar amalga oshirilgandan keyin hammasi o‘z natijasini berishni boshlaydi. Yaʼni ishlab chiqarish ko‘paygach, raqobat kuchayadi. Bu o‘z navbatida narx tushishiga olib keladi.
2024-yil fevralda natriy xlorlar narxi 18 000 so‘mgacha qimmatlashdi. Nima uchun? Defitsit paydo bo‘ldi. Ro‘yxatdan olish kamayib ketib qoldi, ulgurishmadi. Keyin ro‘yxatdan olishni jadallashtirdik va ishlab chiqarishni birdan kengaytirdik. Hozirgi kunda narx 2 500 so‘m.
Albatta, baʼzi bir korxonalar “narx juda ham tushib ketdi, endi foyda ko‘rmayapmiz”, deb aytadi. Lekin ularda imkoniyat borki, boshqa dori vositalarini ishlab chiqarishi kerak bo‘ladi. O‘z xarajatlarini shu orqali qoplashiga to‘g‘ri keladi.
Joriy yil 1-apreldan 1500 ga yaqin dorilarga ikki foizlik boj to‘lovlari kiritildi. Bu shundoq ham qimmat dorilar narxini yanada oshirib yubormaydimi?
Avvallari bizda 1,2 foizlik ro‘yxatga olish xarajati bor edi. U to‘lov Jahon savdo tashkilotiga kirayotganimiz va bunday tajriba boshqa davlatlarda bo‘lmagani uchun olib tashlandi. O‘rniga bojxona to‘lovi shakllantirildi. Bojxona to‘lovi boshqa davlatlarda mavjud. Masalan, Hindiston va Amerikada 10 foizgacha. O‘zimizning qo‘shni davlatlarda ham turlicha. Afg‘onistonda 2–2,5 foiz, Qozog‘istonda 7-8 foizgacha bojxona to‘lovi bor.
Dorilar importiga boj to‘lovi kiritish nima beradi? Birinchi o‘rinda, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash kerak. Agar bojxona to‘lovini kiritsangiz, JSTga kirganingizda eʼtiroz bo‘lmaydi. Chunki bu tajriba boshqa davlatlarda mavjud. Masalan, O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulotni Qozog‘istonga yoki Rossiyaga olib kiradigan bo‘lsak, u yerda ham bojxona to‘lovlarini to‘lashga to‘g‘ri keladi. Lekin to‘g‘ri, bizda bojxona anglashuvlari bor. Shu orqali to‘lovlar olib tashlanadi. Boshqa davlatlar bilan agar bojxona bo‘yicha qandaydir anglashuv bo‘lmasa, u to‘lovlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keladi.
Shuning uchun avvalgi 1,2 foiz o‘rniga, endi ikki foiz bo‘lmoqda. Bu dorilar narxi oshib ketishiga olib kelmaydi. Chunki biz referent narxni o‘zgartirganimiz yo‘q.
Hech qaysi dorining referent narxi oshgani yo‘q. Aksincha, hozir referent narxlarni tushirish jarayoni ketyapti.
Hozirgi kunda 8 000 ga yaqin retseptli dori vositalari bor. Ularning har biri o‘rganib, to‘g‘ri-to‘g‘ri narxlarni qo‘yishimiz kerak bo‘ladi.
Shu yil 1-iyuldan O‘zbekistonga import qilingan dori vositalarini faqat rasmiy dilerlar orqali yoki elektron hisob-faktura asosida sotishga ruxsat beriladi. Bu o‘zgarish hududlarda dorilar tanqisligiga olib kelmasligi uchun qanday choralar ko‘rilyapti?
Bu tartib hech qanday tanqislikka olib kelmaydi. Chunki bizda distribyutorlar yetarlicha. Hozirgi kunda mamlakatda 370 dan ortiq distribyutor mavjud. 2023-yilda ularning soni 580 ga yaqin edi. Ikki yil ichida 200 taga kamaydi. Buning sababi distribyutorlarni GDP sertifikatini olishga majbur qildik. Yaʼni ularda dori saqlash uchun yetarli sharoit bo‘lishi kerak. Dorini xohlagan joyda saqlab bo‘lmaydi. Bunda harorat juda ham muhim, o‘z talablari bor. Dori saqlash talablarini majburiy kiritish orqali 200 dan ortiq kompaniya faoliyatini to‘xtatdik. Bu chora dorilar sifatini taʼminlaydi.
Distribyutorlar soni hozir ham ko‘p. Rivojlangan davlatlarda 10 taga yaqin yirik distribyutorlar bo‘ladi.
Avvallari bizda ular nega ko‘p edi? Bir distribyutorda omborxona bo‘lsa, ikkinchisida bo‘lmagan. U narigi distribyutordan olib, dorixonaga sotgan va o‘rtada pul qilgan. Bu biz uchun qanchalik kerak biznes? Oxir-oqibat marjasi kimga borib o‘tiradi? Albatta, xalqqa. Bizga bu umuman kerak emas. Bitta distribyutor yoki rasmiy vakolatxona dorilarni olib kirdimi, uni dorixonaga sotishimiz va dorixona buni realizatsiyasini qilishi kerak.
Endi borib-borib bizda ham rivojlangan davlatlardagi kabi ikki yo‘nalishda konsolidatsiya kutiladi. GDP va GPP sertifikatlarini kiritish orqali jarayon biroz tezlashdi. Distribyutorlar borib konsolidatsiya bo‘ladi, yaʼni baʼzilari birlashadi, kattalashadi va soni kamayadi. Dorixonalar ham xuddi shunday yo‘l tutadi. Borib-borib tarmoqli dorixonalarga o‘tamiz. Chunki rivojlangan davlatlarni oling, 20-30 ta tarmoqli dorixonalar butun davlatni qoplaydi.
Bizga tarmoqli dorixona nima uchun kerak, degan savol tug‘iladi. Alohida-alohida dorixonadan tarmoqli dorixona qanchalik muhim? Tarmoqli dorixona hajm va obro‘ uchun ishlaydi. Bu ikki muhim omildir. Siz obro‘ni buzmaslik uchun sifatni yaxshi yetkazib berishingiz kerak va narxni arzon qilishingiz lozim. Qachonki, siz hajmga ishlasangiz, qancha ko‘p mahsulot sotsangiz, uning narxini tushirish ehtimoli bo‘ladi. Agar dorilar hajm jihatdan juda kam sotilayotgan bo‘lsa, albatta, mahsulot narxi qimmat bo‘ladi. Chunki o‘z xarajatingizni undan qoplashingiz kerak.
Bizda borib-borib 20-30 taga yaqin katta-katta tarmoqlar paydo bo‘ladi. Yaʼni o‘z filiallari ochiladi. Ular sifatli dorini yetkazib beradi. Bizda mana shu jarayon jadallashdi. Ko‘p distribyutorlar menga telefon qilib, “nima qilaylik, qanday maslahat berasiz, yaqinda biznesimizni yo‘qotishimiz mumkin”, deydi. Men aytaman: “sizlarning bitta qiladigan ishlaring — boshqa distribyutorlar bilan birlashishlaring lozim. Birinchi distribyutordan olib yana sotishni to‘xtatishimiz kerak. Chunki sizlar o‘rtada nimaga pul qilyapsizlar? To‘g‘ri, bu pullar foyda hisobida cho‘ntaklaringga kelyapti. Lekin buning xarajati xalqqa borib o‘tiryapti. Xalqqa bundan foyda yo‘q, zarar. Shuning uchun birinchi olib kirgan distribyutor dorixonaga sotsin, dorixona uni realizatsiyasini qilsin. Shunda o‘rtada o‘yinchilar kamayadi va dorining ham sifati oshadi”.
Yangi tartib kuchga kirsa, rasmiy import qiluvchilar va ularning dilerlari narxlarni sunʼiy ravishda oshirmasligi, monopol holatdan foydalanmasligi qanday nazorat qilinadi?
Aytib o‘tganimdek, bizda referent narx regulyatorikasi mavjud. Qonunchilik orqali nazorat qilinadi. Biz har doim dori narxini boshqa 10 ta davlatni olamiz, o‘rganamiz, ularda qanday narxlar, o‘sha aytgandek, o‘rtachasini olib, keyin solishtirish mexanizmi bor. Shu orqali u yerda hech qanday narx o‘sishi kutilmaydi. To‘g‘risini aytsam, bu asosan narxni tushirish uchun yo‘naltirilgan.
Sizga aytganimdek, o‘rtadagi distribyutorlar kerak emas. Bizga bitta distribyutor olib kirib, mahsulotni dorixonaga yetkazgani yetarli. O‘rtada yana 3–4 ta distribyutor undan–bundan dori olib, narxlarni sunʼiy oshirishi kimga kerak? Hech kimga. Xalqqa yengillik yaratishimiz, narxni tushirib, sifatli dori yetkazib berishimiz kerak. Asosiy maqsadimiz distribyutorlarni ko‘proq qilish orqali kimgadir biznes yaratib berish emas.
Ayrim mutaxassislar fikricha, dori vositalarini markirovkalash qo‘shimcha xarajatlar talab qilib, narxlarni tushirish o‘rniga oshiradi. Bunga qanday munosabat bildirasiz? Markirovkalash tartibi nega kerak?
Markirovka — juda muhim tizim. Hozir uning barcha imkoniyatlaridan to‘la-to‘kis foydalana olayotganimiz yo‘q. Tizim to‘liq ishlashi uchun barcha dorixonalar markirovkadan foydalanishi kerak. Shu yilning 1-sentyabr kunidan respublikadagi barcha dorixonalarga bu tartib majburiy bo‘ladi.
Aslida markirovka 2022-yildan barcha yangi dori vositalari uchun majburiy. Dorixonalarda ham hamma yerda majburiy. Faqat ularning omborlarida mavjud bo‘lgan eski dorilarga majburiyati bo‘lmagan. Shuning uchun 2025-yil sentabr oyidan bu majburiyga aylanadi. Bu degani barcha dorixonalar markirovka ishlatishi shart. Dorixona yoki distribyutorga markirovkasiz dori vositasi sotish man etiladi. Yangi tartib joriy etilgach, uning ijrosini juda qattiq nazoratga olamiz. Chunki bu bizga juda ko‘p yutuq beradi.
Birinchi o‘rinda, soxta dorilar kirib kelishining oldi olinadi. Avvallari bizda soxta dori juda ham ko‘p bo‘lgan. Hozirgi kunda keskin kamayib ketgan. Lekin ko‘pchilik buni his qilmaydi, nima bo‘lganini bilmaydi. Ilgari dorilar qopda juda ko‘p olib kelingan. Hamma xohlagan yo‘lda import qilgan va markirovka urish shart bo‘lmagan. Xohlaganicha sotishgan.
“Dok-1 Maks” siropi kabimi (mazkur dori sabab O‘zbekistonda 68 nafar bola vafot etgan)?
“Dok-1 Maks”ga markirovka qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. U yerda masala markirovkalarga bog‘liq emas. Soxta deganda kontrabanda orqali olib kelingan dorini nazarda tutyapman. Aytaylik, Qozog‘istonda shifoxona dori sotib oldi. O‘sha dori bemorga yetib bormaydi-da, ko‘chaga chiqarishadi. Yaʼni korrupsiya orqali arzon narxda sotishadi. Albatta, u dorilarni Qozog‘istonda sota olmaydi. Chunki shifoxonadan chiqqan dorini sotish mumkin emas. Ular nima qiladi? O‘zbekistonga o‘tkazadi. Endi o‘sha dorilar bizga qanday sharoitda, qanaqa mashinada yetib keladi?
Juda ham ko‘p isteʼmolchilarning dorilar samarasini yo‘qotib qo‘yishidan xabari yo‘q. Masalan, biotexnologik preparatlarni olaylik. Hozirgi kunda biotexnologik preparatlar onkologiya yo‘nalishida ko‘p ishlatiladi. Yarim soat o‘zining haroratidan boshqa haroratda saqlansa, uning samaradorligi 50 foizga pasayadi. Yarim soatning o‘zi yetadi. Endi faraz qiling, o‘sha dorilarni issiq “fura”da olib keldi. Oddiy aholi sotib oladi-da, foydalanadi. Keyin “nega taʼsir qilmayapti, demak bu dori menga to‘g‘ri kelmas ekan”, deb boshqasini xarid qiladi. Aslida u sifatini yo‘qotgan dori. Markirovka kontrabandaning oldini olish mexanizmi bo‘ladi.
Menga yaqinda bittasi savol berdi: “2018-yilda import hajmi 900 million bo‘lgan ekan. Hozirga kelib 1,7 milliardga yetibdi. Bu juda ham yomon ko‘rsatkich”. Men aytdim: “Aslida ichiga kirsangiz bu juda ham zo‘r ko‘rsatkich. Nima uchun? Chunki biz import miqdorini to‘g‘ri ko‘rsatishni boshladik.
Avvallari hech kim nazorat qilmagan. Shu sabab dorixona dorilarni xohlagancha sotgan. Endi nazorat mexanizmi bor. Biz avvallari ham balkim ikki milliardga import qilgandirmiz, uni bilolmaganmiz. Eng yomoni, sifatsiz dorilar sotilgan bo‘lishi mumkin. Hozir markirovka orqali sifatli dori yetib borganini bilamiz. Yaʼni rasmiy, to‘g‘ri yo‘l bilan olib kirilganini tushunamiz. Markirovka ishlab chiqaruvchi tomonidan urilganini bilamiz. Markairovkada noyob kodlar bor, ular takrorlanmaydi. Shu bois, mahsulot qayerdan kimga yetib borayotganini bilib olish mumkin.
Ikkinchi masala shundayki, har bir ishlab chiqarilgan dorida bitta seriya bo‘ladi. Agar mahsulotda muammo yuzaga kelsa, uning butun respublikadagi sotuvini birdan to‘xtatish imkoni bo‘ladi. Masalan, “Dok-1 Maks”dagi kabi holatlarda markirovka tizimi to‘liq ishlayotgan bo‘lsa, dori seriyasini bilsak, dorixonalarni tekshira olamiz va o‘sha mahsulot sotuvini darrov to‘xtatishimiz mumkin. Yaʼni tizimni yopishimiz mumkin. Shunda tizim chek urayotganda sotuvni to‘xtatib qo‘yishi mumkin. “Buni sotish mumkin emas, mazkur seriyada muammo chiqqan”, degan xabar keladi.
Uchinchi masala, mazkur tizim orqali butun O‘zbekiston bo‘yicha qayerda nima sotilayotganini bila olasiz. Masalan, qayerdadir pandemiya yoki epidemiya bo‘lsa, qaysidir dorilar ko‘p sotilishi boshlanadi. Bu sizga signal bo‘ladiki, maʼlum hududda dori kamayib ketgan va narxlar oshib ketishi mumkin. Chunki taqchillik sharoitida dorixonani nazorat qilish qiyin. Qo‘lda qimmatroqqa sotish mexanizmi boshlanadi. Biz mana shu tizimlarni ishga tushirish orqali hamma yerda nazorat o‘rnatamiz, jarayonni monitoring qilib boramiz. Turkiya va boshqa davlatlarga borib o‘rgandik, juda ham kuchli tizim. Buni oxirigacha yetkazsak, taʼsirini xalq to‘g‘ridan-to‘g‘ri bilmasa ham, narx va sifatda o‘zgarish bo‘lishini sezadi.
Markirovka hech qachon dorilar narxlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri taʼsir qiluvchi tizim emas. Baʼzilar “markirovka muhri qo‘yiladi-ku, u ham narx oshishiga taʼsir qiladi”, deydi. Bu narxga juda kichkina miqdorda, ko‘rinmaydigan darajada taʼsir ko‘rsatishi mumkin, lekin uning samarasi katta bo‘ladi.
Markirovkalanmagan buyumlarni ko‘radigan bo‘lsangiz, ular umuman farmatsevtikaga bog‘liq bo‘lishi shart emas, o‘sha yerda hali ham kontrabanda olib kelish mexanizmi ko‘p. Chunki nazorat yo‘q. Yaʼni markirovka — nazorat mexanizmi. U orqali kim sotib oldi, kim olib kirdi, qaysi distribyutor qaysi aptekaga sotdi, kimga sotdi — butun zanjirni bila olasiz.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda 12 000 ta dorixona faoliyat yuritmoqda. O‘tgan yili ularning soni 13 500 ta edi. Biz GPP sertifikati olishni majburiy qildik va natijada dorixonalar soni kamaya boshladi. Hozirgi kunda 7000 dan ortiq dorixonada shunday sertifikat bor.
Dorixonalarda boshqacha o‘zgarishlar bo‘ladi. Masalan, ko‘pchilik O‘zbekistonda dorixona ko‘pmi, deb so‘raydi. Dorixona ko‘p degan xulosaga qayerdan kelib qolganmiz? Eʼtibor bersangiz, asosan shifoxonalar oldiga borganingizda 10 ta dorixona turadi. Keyin “hamma yer dorixona”, deymiz. Aslida u yerda umuman dorixona bo‘lishi kerak emas. Rivojlanib-rivojlanib, bizda xuddi shundoq bo‘ladi. Chunki o‘sha shifoxonaning ichidagi bitta dorixona hammasini taʼminlashi lozim. Shunda atrofida umuman dorixona qolmaydi.
Lekin bizda eng muhim masala — dorixona to‘g‘ri lokatsiyalarda joylashgan bo‘lishi kerak. Masalan, hududlarga chiqsangiz, dorixona qayerda deysiz-da, dori soti olish uchun 5 kilometr nariga borishga to‘g‘ri keladi. Yoki bitta kichkina xonachada dori sotib o‘tiribdi. Sifat yo‘q. Yaʼni haroratni taʼminlab bera olmaydi.
Bizda aholiga yetkazish kerak: dorixonaga kirganda harorat issiq bo‘lsa, u yerdan dori sotib olmagan maʼqul. Chunki haroratga eʼtibor berilmagan joyda dorilar sifati yo‘qoladi. Sifatsiz dori samaradorligi tushib ketadi.
GPP talablari joriy etilgach, dorixonalar kengaymoqda. Bu 2–3 ta dorixona birlashishi natijasida yuz beryapti. Oldin, masalan, 20 metr kvadrat joyni egallagan dorixonalar, hozir 200 metr kvadrat. Men Qoraqalpog‘istonga borib, bitta dorixonaga kirdim, maydoni — 600 metr kvadrat. Juda ham “udobniy” qilgan. Tadbirkor “men juda ko‘p dorixona qurishim shart emas ekan. Butun sharoitni qilib berganman, odamlar kelib, haqiqatan “oborot” katta”, dedi. Aholiga qulayligi juda ham zo‘r. Sifatini ham darrov bilasiz. O‘sha yerda harorat joyida, nazorat bor, sotuvchilar munosabati ham yaxshi.
Agar bir odam kichkina dorixona ochib qo‘ygan bo‘lsa, bilingki u shifokor emas. Kimningdir diplomini olib, ishlatib yuribdi. U ertaga bemorga noto‘g‘ri dorilarni ham yozib beraveradi.
Hozir pharm.uz mobil ilovamizni yaratdik. Xalq unga kirib, dorilarning referent narxlarini ko‘rishi mumkin. Markirovkasini ham tekshirsa bo‘ladi. Hatto dori qayerdan sotib olinganini bilish imkoniyati bor. Yaʼni qaysi distribyutordan, kimdan sotib olinganigacha ilovada ko‘rinadi. Dori bemorga nojo‘ya taʼsir qilsa, ilova orqali xabar berishi mumkin. Xabar to‘g‘ridan-to‘g‘ri markazga kelib tushadi.
Bilasizmi, “Dok-1 Maks”da eng katta muammo nima bo‘lgan? Fojia oktyabr oyida yuz bergan bo‘lsa, dekabrdagina ommaga yetib borgan. Agar oktyabrda mobil ilovamiz bo‘lganda va dorining nojo‘ya taʼsirini sezgan odamlar bizga xabar berganda tezroq bilgan bo‘lardik. Dekabrning oxirigacha kutmasdik. Oktyabrning oxirida, balki noyabrda bo‘lsa ham qarorni qabul qilib, dorining nojo‘ya taʼsirini tezroq to‘xtatgan bo‘lardik. Ko‘p odamlar hayotini saqlab qolgan bo‘lardik.
Pharm.uz ilovasi yaratildi. Endi bemor ilovaga mobil qurilma kamerasi orqali markirovkaga kirib, dorining nojo‘ya taʼsiri haqida shikoyat yozishi mumkin. Qaysi dorixonadan olganini ham xaritadan ko‘rsatib qo‘ysa bo‘ladi. Xabar Farmatsevtika mahsulotlari xavfsizligi markaziga keladi va u yerda tezda o‘rganiladi, choralar ko‘riladi. Ilova hozir to‘liq ishlayapti.
Har bir fuqaroda dorixonaga kirib, referent narxini tekshirganda dorilar qiymati belgilangan chegaradan qori bo‘lsa, “nega qimmat narxda sotilyapti”, deyishga haqi bor. Masalan, dorixonaga kirdi, ko‘rinib turibdiki sifat yaxshi emas, dorilar yerda yotibdi yoki harorat issiq. O‘sha haqida ham murojaat qilishi mumkin: “mana shu dorixonada muammo bor, sifat yaxshi emas”. Keyin biz uni borib, nazorat qilamiz.
Bizni dorixonachilar ham tushunishi kerak. “Sizlar bizni qiynamoqchisizlar”, deb o‘ylashadi. Aslida maqsadimiz dorixonachilarni qiynash emas. Dorixona bu ijtimoiy sohaligini hamma tushunishi kerak. Bu biznes soha emas, ijtimoiy soha. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqning sog‘lig‘i bilan bog‘liq soha. Bunga faqat chidaganlar kirishi kerak. Sog‘liq bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlashni bilgan odam kirishi zarur. Dorixona sohasiga milliarder bo‘lib ketaman degan odam kirishi kerak emas.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)