NATO yangi rahbar qidirmoqda. Stoltenbergning o‘rnini kim egallaydi?

Shimoliy Atlantika alyansi (NATO) bosh kotibi lavozimi oktabr oyida bo‘shaydi. Amaldagi bosh kotib Yens Stoltenberg fevral oyida ushbu lavozimda ishlash shartnomasini boshqa uzaytirish niyati yo‘qligini ma’lum qildi. U 2022-yilning bahorida Rossiyaning Ukrainaga hujumi paytida NATO rahbariyatini o‘zgartirmaslik uchun muddatini cho‘zgandi.

Stoltenbergning bayonotidan keyin Bryusseldagi alyans bosh qarorgohida yana munozaralar boshlandi: kim alyansning o‘n to‘rtinchi rahbari bo‘ladi? Bu lavozimni ilk bor ayol kishi egallashini istayotganlar ham ko‘p. Alyansga a’zo 30 ga yaqin davlat elchilarining deyarli yarmi so‘zsiz o‘z nomzodini ilgari surmoqda.

NATO bosh kotibi zimmasida qanday mas’uliyat bor?

Yens Stoltenberg alyansni 2014-yildan beri boshqarib keladi. Uning vorisi NATOning 30 aʼzosi o‘rtasida hamjihatlikni, manfaatlar muvozanatini, umumiy kelishuvni taʼminlashda yordam berishi kerak. Bosh kotibdan diplomatik mahorat va alyansga sadoqat kutiladi.

NATO rahbari siyosiy qarorlar qabul qilish huquqiga ega emas. U faqat Shimoliy Atlantika alyansi kengashi — ittifoqning qaror qabul qiluvchi oliy organiga rasmiy ravishda raislik qiladi. U matbuotga bayonotlar beradi va boshqa hukumatlar oldida NATOga vakillik qiladi. Unda harbiy rahbarlik qudrati bo‘lmaydi.

Bosh kotibni tanlashda qanday mezonlar rol o‘ynaydi?

NATO rahbari lavozimiga nomzod avval davlat yoki hukumat rahbari bo‘lgan bo‘lishi kerak. Undan ingliz tilini mukammal bilish talab qilinadi. Fransuz tilini bilish ham maqsadga muvofiq. Vashington bilan yaxshi munosabatda bo‘lishi kerak. Qo‘shma Shtatlar ittifoqning muhim a’zosi sifatida, hatto bosh kotib an’anaga muvofiq yevropalik bo‘lsa ham, yakuniy so‘zni aytishga haqli. AQSH asosan NATOning Yevropadagi Ittifoqchi Kuchlari bosh qo‘mondoni (SACEUR) lavozimini o‘zida saqlab keladi — bu alyansdagi eng yuqori ofitserlik lavozimi.

Yangi bosh kotib barcha 30 mamlakat hukumatlarining kelishuvi bilan tasdiqlanishi kerak. Shu ma’noda, uning mintaqaviy manfaatlari, kelib chiqishi va siyosiy kun tartibi, qolaversa nomzodni ko‘rsatgan mamlakatning harbiy va diplomatik ahamiyati muhim rol o‘ynaydi. Masalan, Turkiya vakilining bu lavozimni egallashini hozircha tasavvur qilib bo‘lmaydi – bu mamlakat prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on Shvetsiyaning alyansga qo‘shilishiga to‘sqinlik qilmoqda.

Ariza berish tartibi qanday?

NATO rahbari lavozimiga rasmiy ariza topshirilmaydi, rasmiy tanlov komissiyasi ham mavjud emas. Diplomatlar kelishuvga erishilgunga qadar o‘z hukumatlari nomidan yopiq yig‘ilishlarda muzokaralar olib boradi. Rasmiy ovoz berish jarayoni yo‘q. Alyansdagi davlat va hukumat rahbarlari sammitda yangi bosh kotibning ismini e’lon qiladi. NATOning navbatdagi sammiti 11-iyul kuni Vilnyusda bo‘lib o‘tishi kutilmoqda.

NATOning avvalgi 13 rahbarining hammasi ham yuqoridagi talablarga javob bermagan. Misol uchun, 1988-yildan 1994-yilgacha alyansni boshqargan yagona nemis bosh kotibi Manfred Vyorner hech qachon hukumat boshlig‘i bo‘lmagan, balki Germaniya mudofaa vaziri lavozimida ishlagan. NATOning birinchi bosh kotibi britaniyalik baron Xastings Ismey faqat Hamdo‘stlik ishlari bo‘yicha vazir bo‘lgan, ammo u general edi.

Bugungi kunda asosiy da’vogarlar kimlar?

Ismini oshkor qilishni istamagan NATO diplomati hozir Rossiya tahdidiga uchrayotgan Boltiqbo‘yi davlatlaridan bo‘lgan ayol nomzodni qo‘llab-quvvatlashini aytdi. Gap Estoniyaning amaldagi bosh vaziri Kay Kallas yoki Litva hukumati rahbari Ingrida Shimonite haqida ketayotgan bo‘lishi mumkin. Alyansning sharqiy qanotidagi mamlakatlardan ko‘rsatilgan ayol nomzod NATOdagi harbiy ahamiyati ortib borayotgan Polsha tomonidan shubhasiz, qo‘llab-quvvatlanadi. Shuningdek, Slovakiya prezidenti Zuzana Chaputova ham tilga olinmoqda. Bu davlat Ukraina bilan bevosita chegaradosh. Uning nomzodini birdamlik harakati sifatida talqin qilish mumkin.

Ammo NATOning janubi-sharqiy qanoti ham o‘z nomzodini ilgari surmoqda — Qora dengizda joylashgani sababli NATO uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lgan Ruminiya prezidenti Klaus Yoxannis. Xabar qilinishicha, Italiya janubliklarning bu lavozimga da’volarini kuchaytirish uchun sobiq bosh vazir Mario Dragini NATOning yangi rahbari sifatida tavsiya qilgan. Mish-mishlarga ko‘ra, Buyuk Britaniyada ham mamlakat Brexit’dan keyin xalqaro maydonda ko‘proq ko‘rinishi uchun ushbu lavozimga nomzodlar bor. Sobiq hukumat rahbari Tereza Mey Buyuk Britaniyadan nomzod bo‘lishi mumkin. Yillar davomida Tereza Mey bilan Brexit bo‘yicha qizg‘in munozaralar olib borgan Yevropa Ittifoqining ko‘plab siyosatchilari uchun buni tasavvur qilish qiyin.

Kanada moliya vaziri, ukrainalik muhojirlarning nabirasi Xristi Frilandda ham muayyan imkoniyatlar bor, ammo hozirgacha u “o‘yindan tashqarida” bo‘lgan. Bir necha yil oldin Rossiyaning propoganda ommaviy axborot vositalarida Frilandning bobosi Ikkinchi jahon urushi paytida natsistlar bilan aloqada bo‘lgani haqidagi ma’lumotlar tarqaldi. Mixaylo Xomiak chindan ham Krakovda ukrain tilidagi gazetaning muharriri bo‘lgan, u okkupatsion rejimga sodiq edi. Ammo Xristi Fridland bu haqiqatni hech qachon yashirmagan — aksincha u bobosi va uning gazetasi haqidagi tarixiy tadqiqotda qatnashgan. Shunday qilib, Fridlandning rus OAVlari tomonidan “fosh qilinishi” Kanadada katta janjal chiqarmadi va uning iste’fosi haqida jiddiy gap bo‘lmadi. Kanada rossiyalik diplomatlarni Frilandning obro‘siga putur yetkazishga urinishda ayblab hududidan chiqarib yubordi. Kanada Moliya vazirligi rahbarining NATO bosh kotibi lavozimiga nomzodiga kelsak, uning asosiy muammosi — yevropalik emasligi. NATOning Yevropadagi a’zolari uning nomzodini qabul qilishi dargumon. Biroq, kanadalik vazir AQSH tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgani haqida gaplar bor, deb yozmoqda The Washington Post nashri.

Stoltenbergning o‘zi qolishi ham mumkin

NATO shtab-kvartirasida amaldagi bosh kotib o‘z bayonotiga qaramay, ishini davom ettirishi mumkinligi, chunki hozirgi eng og‘ir harbiy-siyosiy vaziyatda kadrlar masalasi bilan shug‘ullanishni istamasligi haqida mish-mishlar tarqalmoqda. Yens Stoltenberg o‘z vakolatini 2024-yilning apreligacha uzaytirishi ham mumkin. O‘sha paytda NATO 75 yoshga to‘ladi, bu Vashingtondagi sammitda nishonlanadi. Yens Stoltenberg da’vogarlik qilgan Norvegiya markaziy banki rahbari lavozimi allaqachon egallab olingani ham uning alyansda qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.