“Iqtisodiyotning sekinlashtirilishi”— O‘zbekistonda asosiy stavka keskin oshdi. Bu nimani anglatadi va nimaga ta’sir qiladi?
Avvalroq 17-mart kuni Markaziy bank asosiy stavkani bir yo‘la 14 foizdan 17 foizga ko‘tarishga qaror qilgani haqida xabar berilgandi. Buning ahamiyati nimada va O‘zbekiston hayoti qanchalik o‘zgarishi —“Daryo” sharhida.
Asosiy stavka o‘zi nima va u nimalarga ta’sir qiladi?
Markaziy bank asosiy stavkasi O‘zbekiston hayotiga jiddiy ta’sir qiladi.
Mazkur stavkaga mamlakatdagi qolgan barcha stavkalar (omonatlar, kreditlar va h.k) bog‘liqdir. Stavka talab va taklifni o‘zgartiradi, ular esa, o‘z navbatida, aholi va biznes qarorlariga. Bularning barchasi esa narxlar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Asosiy stavka nafaqat O‘zbekiston, balki xorijdagi vaziyatdan kelib chiqqan holda Markaziy bank tomonidan belgilanadi.
Uning darajasi inflyatsiya (narxlar o‘zgarishi) bilan kuchli aloqador. Agar narxlar o‘ssa, stavka ham ko‘tariladi, agar pasaysa – u ham pasayadi.
Stavka mablag‘larni jalb qilish qanchaga baholanishini ko‘rsatadi. U qanchalik yuqori bo‘lsa, likvidlik ham shunchalik baland bo‘ladi. Likvidlik qanchalik baland bo‘lsa, kreditlar va omonatlar bo‘yicha stavkalar ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
17 foiz — bu ko‘pmi, kammi?
O‘zbekistonda asosiy stavka 1994-yildan beri belgilanadi. 1990-yillarda iqtisodiyot bozor qonunlariga o‘tgan davrda ushbu ko‘rsatkich 300 foizga yetgan edi.
Vaqt o‘tishi bilan stavka pasayib, hatto 9 foizgacha tushgan, biroq o‘sha yillardagi O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadigan bo‘lsa, ushbu raqamlar shubhali hisoblanadi.
2017-yilda islohotlar boshlanib, erkin konvertatsiya joriy etilganda, stavka 14 foiz etib belgilangan edi. O‘shandan beri u bozordagi real vaziyatga qarab o‘zgarib boradi.
Ayni paytdagi o‘sish tarixiy hodisa – oxirgi marta stavka 2018-yili ko‘tarilgan edi. Bundan tashqari, 2004-yildan beri birinchi marta stavka 16 foizdan yuqori bo‘ldi.
Markaziy bank stavkani nima uchun ko‘tardi va endi nimalar o‘zgaradi?
Asosiy stavkaning ko‘tarilishi inflyatsiyani nazoratga olish va uni pasaytirishga imkon beradi. Bu O‘zbekistonda narxlarning keskin oshib ketshining oldini olish uchun amalga oshiriladi.
Biroq ushbu jarayonning salbiy oqibatlari ham bor: aholining xarid qobiliyati va iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlari sekinlashadi.
Yuqori stavkaning asosiy oqibatlari:
- kreditlar bo‘yicha yuqori stavkalar;
- bank depozitlari bo‘yicha yuqori stavkalar;
- iqtisodiyot va ishlab chiqarishning sekinlashishi;
- xarid qobiliyatining kamayishi;
- inflyatsiyaning pasayishi.
Sodda qilib aytganda, stavkaning oshishi iqtisodiyotning sekinlashtirilishi anglatadi. Agar bu ish qilinmasa, bozor “qizib ketib”, mislsiz inqirozlar holati yuz berishi mumkin.
Stavkaning 17 foizga oshishi kreditlarning avvaliga banklar, keyin korporatsiyalar, undan so‘ng esa aholi uchun ham qimmatlashishini anglatadi.
Kreditlar qimmat bo‘lgani uchun qarz olish hajmi qisqaradi. Biznes kreditlash ham, iste’mol kreditlash ham kamayadi.
Kreditlar umumiy olganda qimmatroq bo‘ladi. Masalan, fevral oyida O‘zbekistonda avtokredit bo‘yicha foiz stavkalari 22-27 foizni tashkil qilgan edi. Endilikda esa, ular 25-30 foizni yoki undan yuqori bo‘ladi.
Markaziy bank stavkani ko‘tarish orqali O‘zbekistonni global iqtisodiy inqirozlardan saqlashga yoki hech bo‘lmaganda kichik zarar bilan cheklanishga urinmoqda.
