Ijtimoiy tarmoqlar bizni dunyo bilan bog‘lashga vaʼda berdi. Va haqiqatan ham shunday qildi: bugun sayyoraning narigi chekkasidagi odamga bir necha marta bosish orqali xabar yozish mumkin. Faqat bu odamlarni yanada yolg‘izlatmoqda. Tasmada tanish chehralar ko‘p, lekin arzirli gaplar tobora kamayib bormoqda. Kimdir allaqachon neyron tarmoq yordamini qidirmoqda, bo‘shliqni qandaydir tarzda to‘ldirish uchun AI do‘stlar yoki virtual hamkorlar yaratmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar nima uchun yolg‘izlikni kuchaytirishi va bundan qanday qutulish mumkinligini ko‘rib chiqamiz.
Digital yolg‘izlik qayerdan paydo bo‘ldi?
So‘nggi yillarda olimlar raqamli yolg‘izlik fenomenini chuqurroq o‘rganishmoqda va ko‘ngilsiz xulosalarga kelishmoqda: odamlarga haqiqatan ham yaqinlik yetishmaydi, ijtimoiy tarmoqlar esa bu tuyg‘uni yanada kuchaytiradi. Bundan tashqari, bu shunchaki lentani aylantirib, boshqalarning postlarini o‘qiydigan passiv foydalanuvchilarga ham, o‘zlari kontent yaratadigan faol foydalanuvchilarga ham tegishli.
Hatto messenjerlarda yaqinlar bilan doimiy muloqot qilish har doim ham yordam beravermaydi. Amerikaliklarning tadqiqotiga ko‘ra, zamonaviy o‘smirlar tengdoshlari bilan kuniga 1980—1990-yillardagi tengdoshlariga qaraganda bir soat kamroq vaqt o‘tkazadi. Jonli muloqotdan ko‘ra onlayn muloqotni afzal ko‘radiganlar ko‘pincha o‘zlarini yolg‘iz his qilishadi.
Zumerlar bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarning asosiy auditoriyasidir. Va ular allaqachon eng yolg‘iz avlod hisoblanadi. Xo‘sh, tug‘ilganidan beri internetda ko‘proq vaqt o‘tkazadigan alfa avlodini nima kutmoqda.
“Biz birinchi marta yoshlar keksalarga qaraganda ko‘proq yolg‘izlikka duch kelishlarini ko‘rmoqdamiz.”
Rayan Jenkins, “Zet avlodi yo‘lboshchisi” kitobi muallifi
Ijtimoiy tarmoqlar nega yolg‘izlikni kuchaytiradi?
Do‘stlar soni sifatdan muhimroq
Baʼzi foydalanuvchilar “do‘stlar” yoki “obunachilar” ustunlarida katta raqamlarni to‘ldirishga harakat qilishadi. Ijtimoiy tarmoqlar hayotingizni qancha ko‘p odam kuzatib borsa, siz shunchalik muvaffaqiyatli va ahamiyatli bo‘lasiz mantig‘ini qo‘llab-quvvatlaydi.
Kontaktlar doirasi kengayishi mumkin, ammo muloqot sifati — yo‘q. Siz boshqa foydalanuvchilar bilan ularning haqiqiy ismlarini bilmasdan ham doimiy ravishda layk va fikr almashishingiz mumkin. Kun bo‘yi tanishlarning “hikoyalari”ni varaqlab o‘tirish mumkin, ammo ularning hayoti haqida hech narsa bilolmaysiz.
“Kun oxirida ekranda yuzlab odamlar bilan muloqot qilgandek bo‘ldim. Ammo qalban tushundim: ijtimoiy tarmoqlarda chinakam hayotiy narsa kam.”
Rikki Shlott, jurnalist
Yaqinlik illyuziyasi
Ijtimoiy tarmoqlar aloqani saqlab qolish imkonini bersa-da, bu muloqot real hayotdagidek mazmunli emas. “Insonparvar texnologiya markazi”ning taʼkidlashicha, yuzaki onlayn aloqalar ko‘pincha hissiy ehtiyojlarni qoplamaydi. Odamlar doimiy muloqotda bo‘lishlariga qaramay, o‘zlarini yolg‘iz his qilishadi.
To‘laqonli dialog o‘rniga qisqa replikalar. Hamdardlik o‘rniga — smaylik.
Onlayn muloqotda noverbal signallar, jismoniy mavjudlik va hissiy yaqinlik yetishmaydi — bularning barchasi jalb qilingan munosabatlarni qurish va saqlab qolishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zini boshqalar bilan taqqoslash madaniyati
Ijtimoiy tarmoqlar boshqalarning muvaffaqiyati vitrinasiga aylandi: mukammal qomat, sayohatlar, baxtli oilalar. Foydalanuvchilar ixtiyorsiz ravishda kundalik hayotlarini ushbu tahrirlangan rasm bilan solishtiradilar va o‘zlaridan hafsalalari pir bo‘ladi. Inson internetda hamma narsa bezatilganini tushunsa ham, o‘zini “notavon” his qilishi mumkin.
Atrofdagi hamma yaxshiroq yashayapti, degan tasavvur bu yaltiroq dunyodan uzilib qolganlik hissini uyg‘otadi. Oqibatda esa yolg‘izlik hissi paydo bo‘ladi.
FOMO — “tashqarida” qolish qo‘rquvi
Internetda biz quvnoq, mazmunli hayotni ko‘ramiz. Kimdir konsertga bordi, boshqasi do‘stlari bilan uchrashdi, uchinchisi esa qiziqarli sarguzashtga tushib qoldi. Ijtimoiy tarmoqlarda og‘ir kundan so‘ng divanda holsiz yotganingizni post qilish odatiy hol emas.
Siz bir chekkada turib, boshqalarning baxtini kuzatayotganingizda, atrofingizdagi hamma eng yuqori darajada yashayotgandek va har soniyadan xursand bo‘layotgandek tuyuladi. Bu FOMO (Fear of Missing Out) — muhim narsani qo‘ldan boy berishdan qo‘rqish deb ataladi. Hatto o‘z hayotingizdan mamnun bo‘lsangiz ham, lentani besh daqiqa aylantirgandan so‘ng, u xira va kulrangdek tuyulishi mumkin.
FOMO tuzoqqa tushiradi: ijtimoiy tarmoqlarga tez-tez kirishga, boshqalar nima qilayotganini tekshirishga va real hayotda kamroq bo‘lishga majbur qiladi. Natijada xavotir ortadi va endi chinakamiga muloqot qilish qiyinlashadi, chunki miyangizda odamlar sizsiz qayerdadir vaqtini qiziqarliroq o‘tkazayotgani haqidagi bezovta fikr o‘rnashib qoladi.
Tasdiqlash poygasi
Ijtimoiy tarmoqlar bizni har bir qadamimiz uchun maʼqullashni kutishga o‘rgatdi. Surat joyladik — layk kutamiz. Fikrlaringiz bilan o‘rtoqlashsangiz, boshqalardan izoh olishni xohlaysiz. Agar reaksiya bo‘lmasa yoki odatdagidan kamroq bo‘lsa, go‘yo bizni payqashmagandek va qadrlashmagandek yoqimsiz his paydo bo‘ladi.
Har bir layk, izoh yoki repost — bu kichik mukofot, buning evaziga miya dofamin ishlab chiqaradi. Ammo bunday xursandchilik qanday tez kelsa, shunday tez ketadi. Tez orada yana o‘zingizni kerakli deb his qilishni xohlaysiz. Ijtimoiy tarmoqlardan oladigan dofaminimizni bekorga arzon deb atashmaydi. Yopiq doira paydo bo‘ladi: maʼqullashni qanchalik ko‘p izlasak, unga shunchalik bog‘lanib qolamiz.
Ijtimoiy tarmoqlardagi tezkor reaksiyalar yaqinlik ehtiyojini qondirmaydi, balki uni faqat qitiqlaydi. Shu tariqa jamiyatdan uzilib qolish hissi kuchayib boraveradi.
“Hayotimda ijtimoiy tarmoqlar paydo bo‘lmaguncha, hech qachon o‘zimni yolg‘iz his qilmaganman — oradan o‘n besh yilcha vaqt o‘tdi, endi yolg‘iz qolganimda yolg‘izlikni his qilmaslik uchun menga xabarlar va layklar kerak”.
Raqamli yolg‘izlikni qanday yengish mumkin
Ijtimoiy tarmoqlar o‘zining qudrati va mashhurligi bilan qo‘rqitadi. Ammo yaxshi yangilik bor: raqamli yolg‘izlikni yengish mumkin. Buni amalga oshirish va to‘laqonli hayot kechirishni istashingizni anglash katta va muhim qadamdir.
Ijtimoiy tarmoqda vaqt cheklovini belgilang
O‘zingizga kunlik cheklovni belgilashga harakat qiling — masalan, barcha ijtimoiy tarmoqlar uchun kuniga bir necha soatdan ko‘p bo‘lmagan vaqt ajrating (ishni hisobga olmaganda). Do‘stlaringiz yoki qarindoshlaringiz davrasida bo‘lganingizda, gadjetlarni uzoqroq tutish ayniqsa muhimdir. Odamlar bilan jonli muloqot qilish boshqalarning postlariga munosabat bildirishdan ko‘ra ancha qadrliroqdir.
Raqamli detoksni mashq qiling
Doimiy tasmani aylantirmasdan yashash — ko‘proq xotirjamlikka erishish demakdir. Shunday qilib, siz yerga qo‘nasiz va hayotingizni haqiqiy taassurotlar bilan to‘ldirasiz.
Kichik narsadan boshlash mumkin: uyquga yotishdan bir soat oldin telefondagi internetni o‘chirib qo‘ying. Buning o‘rniga kitob o‘qishga yoki sevimli mashg‘ulotingizga vaqt ajrating. Keyinchalik butun dam olish kunlarini shunday o‘tkazishga ham qaror qilishingiz mumkin. Yaqinlaringizni bu raqamli detoks haqida ogohlantiring va faqat juda zarur bo‘lsa qo‘ng‘iroq qilishlarini so‘rang.
Oflayn bo‘lganingizda muhim narsani o‘tkazib yuborishdan xavotirda bo‘lishingiz aniq. Bunday paytlarda o‘zingizga eslatib qo‘ying: eng muhim narsani sizga shundoq ham aytib berishadi.
Ijtimoiy tarmoqlardan bo‘sh vaqtni sifatli jonli muloqotga bag‘ishlash mumkin. Do‘stingiz bilan bir finjon qahva ustida uchrashing, buvingizni ziyorat qiling yoki mahorat darsiga boring. Siz o‘zingizni shu lahzada his qilasiz, yolg‘izlik esa chekinadi.
Tasmangizni ong burchagiga aylantiring
Tasmani shaxsiy qulaylik hududiga aylantiring. U nafaqat kuch va his-tuyg‘ularni tortib olishi, balki ularni berishi ham mumkin. Buning uchun obunalaringizni diqqat bilan ko‘rib chiqing va faqat o‘zingizga qiziq bo‘lgan obunalarni qoldiring.
Xavotir, hasad yoki FOMO chaqiradigan akkauntlardan obunani bekor qiling. Ha, ba’zida heytvoching bilan o‘zingizni erkalatish yoqimli, ammo lentaning nazoratsiz oqimida bu faqat kuch-quvvatingiz va kayfiyatingizni so‘rib oladi. Aksincha, ilhomlantiruvchi obunalar, xoh mushukchalar haqida bo‘lsin, xoh bog‘dorchilik darslari haqida, sizni ruhlantiradi va quvontiradi.
Jonli muloqotga diqqat qarating
Soxta onlayn do‘stlar ortidan quvmang, balki haqiqatan ham yoningizda bo‘lganlar bilan muloqot qilish uchun kuch va his-tuyg‘ularni sarflashga harakat qiling. Bitta odam bilan qizg‘in suhbatlashish begonalarning yuz marta layk bosishidan ko‘ra ko‘proq narsani anglatadi.
Navbatdagi memni yuborish yoki do‘stingizga ovozli so‘zlarni aytish o‘rniga, velosiped haydashni yoki yangi qandolat do‘konida pirojniy tatib ko‘rishni taklif qiling. Muloqotga yanada quvonch bag‘ishlaydigan qiziqarli anʼanalar va tadbirlarni o‘ylab toping.
Agar voqelikdagi deyarli barcha aloqalarni yo‘qotib qo‘yganingizni his qilsangiz, xafa bo‘lmang. Har qanday yoshda do‘stlar topish mumkin. Qiziqishlaringizdan kelib chiqib shahringizdan to‘garaklarni qidiring, kinoteatrlar va kitob klublariga boring. Siz nafaqat yaxshi vaqt o‘tkazasiz, balki umumiy qiziqishlaringiz va qadriyatlaringizni birlashtiradigan odamlarni ham uchratishingiz mumkin.
Ijtimoiy tarmoqlarni muloqot emas, aloqa manbaiga aylantiring
Aytganlaridek, zaharga qarshi dori faqat dozasi bilan farq qiladi. Ijtimoiy tarmoqlar o‘z-o‘zidan yomon emas. Ular yordamida har doim dunyoning istalgan nuqtasidan do‘stlar bilan aloqada bo‘lish, muhim lahzalarni baham ko‘rish, ilhom va qo‘llab-quvvatlashni izlash mumkin. Muammolar onlayn muloqot haqiqiy muloqot o‘rnini to‘liq egallaganda boshlanadi.
Ijtimoiy tarmoqlar bizni yolg‘izlatib qo‘ymasligi kerak. Agar shunday bo‘layotgan bo‘lsa, to‘xtang va o‘ylab ko‘ring: onlayn platformalar yana siz uchun qadrli bo‘lgan insonlar bilan bog‘lanish vositasiga aylanishi, uzoqlashishga sabab bo‘lmasligi uchun nimalar qila olasiz?
Izoh (0)