Ro‘zi Nazar — O‘zbekiston tarixining murakkab va bahsli sahifalaridan birida paydo bo‘lgan shaxs. U Sovet Ittifoqining fuqarosi bo‘lib, Ikkinchi jahon urushi vaqtida nemislar qo‘liga asir tushgan va keyinchalik Turkiston legionida xizmat qilgan.
Urush poyoniga yetgach esa u AQSHga o‘tib, yillar davomida sovet mafkurasiga qarshi faoliyat yuritgan. Ba’zilar uni “sotqin” deb bilsa, boshqalar vatan ozodligi uchun kurashgan “jasur inson” sifatida ko‘radi. Quyidagi maqolada Ro‘zi Nazarning hayot yo‘li, tarixiy sharoitlar va unga nisbatan bahsli munosabatlar haqida hikoya qilamiz.
Bolalik va yoshlik yillari
Ro‘zi Nazar 1917-yil 1-yanvarda Marg‘ilon shahrida ipak savdogari oilasida dunyoga kelgan. Uning otasi — Jamshid Umirzoq o‘g‘li bo‘lib, oilasi ko‘p asrlar davomida ipakchilik bilan shug‘ullangan. Onasi esa Qo‘qon xonligi davrida mashhur bo‘lgan xonadon qizi edi.
U bolalik davrida o‘qish va yozishni asosan onasidan o‘rganadi. Ro‘zi Nazarning onasi o‘sha vaqtda mintaqada keng yoyilgan jadidchilik harakati namoyandalaridan biri bo‘lib, arab, fors va rus tillarini yaxshi o‘zlashtirgan oqila ayol edi. Shu tufayli Ro‘zi Nazar bolalik davridan jadidchilik ruhiyati bilan voyaga yetadi.
XIX asrning 20-yillarning oxirida Sovet hukumati tomonidan olib borilgan millat oydinlarini yo‘q qilish (qatag‘on) siyosati Ro‘zi Nazar oilasini ham chetlab o‘tmadi. 1927-yilda uning akasi Yo‘ldosh Qori millatchilikda ayblanib qatl etiladi.
Bu vaqtda Ro‘zi Nazar endigina 10 yoshga to‘lgan edi. Ushbu mudhish voqea uning ongida Sovet tuzumiga qarshi kayfiyatni shakllantiradi.
Ro‘zi Nazar avvaliga Marg‘ilondagi o‘rta maktabda, so‘ngra Toshkentdagi iqtisod institutida tahsil oladi. Vaqt o‘tishi bilan u Komsomol (Sovet Ittifoqi davrida faoliyat yuritgan Kommunistik yoshlar ittifoqi bo‘lib, rasmiy nomi “Всесоюзный ленинский коммунистический союз молодёжи” (ВЛКСМ edi — tahr.)ga aʼzo bo‘ladi, lekin millatchilikda ayblanib vaqtincha haydaladi.
U 30-yillarda taniqli o‘zbek yozuvchi va shoirlari, keyinroq esa O‘zbekiston SSSR hukumati rahbariyati Sovet hukumati tomonidan qatl etilgani yoki surgun qilinganiga guvoh bo‘ladi. Bu esa undagi sovetlarga nisbatan nafratni kuchaytiradi.
Jahon urushi va Germaniya tarafga o‘tish
1941-yilning yanvar oyida Ro‘zi Nazar qizil armiya safiga chaqiriladi. O‘sha yilning yozida Germaniya SSSRga bostirib kirgach, u Ukraina frontiga yuboriladi. Bir necha hafta o‘tgach nemis armiyasi sovet qo‘shinlarini tor-mor qiladi. Jang vaqtida Ro‘zi Nazar oyog‘idan yaralanib, o‘z bo‘linmasidan uzilib qoladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, yaralangan Ro‘zi Nazarni ukrain oilasi nemislardan yashirib, unga boshpana beradi. Keyinchalik nemislar tomonidan asirga olinib, ularning taklifiga ko‘ra Turkiston legioniga qo‘shiladi. Bu legion Sovet Ittifoqiga qarshi kurashgan turkiy xalqlardan tashkil topgan edi.
- “Daryo” avvalroq Turkiston legioni haqida maqola ham tayyorlagan edi. Uni bu yerda o‘qishingiz mumkin.
Nazar legionda kichik ofitser bo‘lib xizmatni boshlaydi. U yana Sharqiy frontga yuboriladi. Lekin janglarda yarador bo‘ladi va Berlinga davolanish uchun yuboriladi. Bu yerda Ro‘zi Nazar Turkiston milliy birlik qo‘mitasi a’zosiga aylanadi.
Muhojirlik va Amerikadagi faoliyati
Urush 1945-yilda tugagach, Ro‘zi Nazar Germaniyada yashirinib yuradi. Boisi, Turkiston legion safida jang qilgan askarlar G‘arbiy ittifoqchilar (AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya) tomonidan Sovet Ittifoqiga topshirilgan. Bu holat Yalta konferensiyasi (1945-yil 4–11-fevral kunlari Sovet Ittifoqi, AQSH va Buyuk Britaniya yetakchilari o‘rtasida bo‘lib o‘tgan tarixiy uchrashuv – tahr.) qarorlariga tayanib amalga oshirilgan edi.
Shuningdek, Sovet Ittifoqi o‘zining maxsus xizmatlari orqali G‘arbiy Germaniyada yashayotgan Turkiston legioni a’zolariga nisbatan “ov” boshlagan bo‘lib, ularni yo‘q qilishga bir qancha harakatlarni amalga oshirgandi.
G‘arbiy Germaniya hududda yashay boshlagan Ro‘zi Nazar, 1946-yilda Bavariyada Ermelinde Roth ismli ayolga uylanib, undan Silviya ismli qiz farzand ko‘radi.
1951-yilda Ro‘zi Nazar AQSHga taklif etilib, Kolumbiya universitetida Markaziy Osiyo bo‘limida ishlay boshlaydi. Keyinchalik u Amerika markaziy razvedka boshqarmasi (Central Intelligence Agency)ga qo‘shilib, turli razvedka operatsiyalarida ishtirok etadi.
Shu bilan birga, u 1955-yilda Indoneziyadagi Bandung konferensiyasi (bu konferensiya mustamlakachilikdan ozod bo‘lgan mamlakatlarning o‘z ovoziga ega bo‘lishi, o‘zini dunyo siyosatida mustaqil o‘yinchi sifatida ko‘rsatishga intilishining tarixiy bosqichi hisoblanadi — tahr.)da, 1955-yil sentyabrda Qohiradagi konferensiyada qatnashadi. 1959–1971-yillarda Anqaradagi AQSH elchixonasida xizmat qiladi.
Maxfiy operatsiyalar va so‘nggi yillari
1979-yilning fevral oyida Eronda shoh boshqaruviga qarshi inqilob boshlandi. Shoh Muhammad Rizo Pahlavi Amerikaga davolanish bahonasi bilan ketadi. Eronda inqilob g‘alaba qilgach, inqilobchilar Qo‘shma Shtatlar hukumatidan shohni qaytarishni talab qiladi. Biroq AQSH bunga rad javobini beradi.
Natijada “Talabalar islomiy yo‘l bilan harakat qiluvchi guruh” nomli radikal talabalar guruhi Tehrondagi AQSH elchixonasiga bostirib kiradi va 52 nafar amerikalik diplomatik xodimni garovga oladi. Inqilob tarafdorlari elchixonani bosib olib, bu holatni xalqaro siyosiy bosimga aylantiradi.
Bu vaqtda fors tilini yaxshi bilgan Ro‘zi Nazar “gilam sotuvchisi” sifatida yashirincha Tehron shahriga borib, AQSH elchixonasidagi garovga olinganlar holatini o‘rganadi. U “Argo” operatsiyasida ishtirok etib, olti nafar amerikalik diplomatni qutqarishda yordam beradi.
1980-yillarda Ro‘zi Nazar Afg‘onistonga bir necha bor safar qilib, Sovet armiyasidan qochgan o‘zbeklarni mujohidlar (Sovet Ittifoqiga qarshi jang qilgan afg‘onlar — tahr.) safiga jalb qilishga harakat qiladi. U AQSH hukumatini radikal islomiy guruhlarni qo‘llab-quvvatlamaslikka chaqirdi, ammo bu maslahatlar inobatga olinmaydi.
Nafaqaga chiqqach, Markaziy Osiyo manfaatlarini himoya qilib, bir necha tashabbuslarga boshchilik qilgan va mintaqa bo‘yicha Amerika siyosatdonlariga maslahatlar bergan.
Ona vatanga qaytish
1992-yilda Sovet Ittifoqi qulagach, Ro‘zi Nazar 50 yillik surgundan so‘ng O‘zbekistonga vaqtincha qaytadi. U 1992-yilning may oyida Toshkent va Marg‘ilonga tashrif buyuradi, prezident Islom Karimov va O‘zbekiston hukumati tomonidan qahramon sifatida qabul qilinadi.
Ro‘zi Nazar umrining so‘nggi yillarini Turkiyada o‘tkazadi va 2015-yil 30-aprelida 98 yoshida vafot etadi. U Turkiyaning Fethiye shahrida dafn etilgan.
Ro‘zi Nazar nemis rafiqasi Linda xonim bilan ikki farzandni tarbiyalagan. Qizi Silviya (o‘zbekcha ismi: Zulfiya) Nazar — Amerikada tanilgan jurnalist va yozuvchi.
Ro‘zi Nazarning hayoti haqida batafsil maʼlumotni Enver Altaylining “Ozodlikka qorong‘u yo‘l orqali: Ro‘zi Nazar qizil armiyadan Markaziy razvedka boshqarmasigacha” (A Dark Path to Freedom: Rusi Nazar from the Red Army to the CIA) kitobida topishingiz mumkin. Bu asar Ro‘zi Nazar bilan o‘tkazilgan intervyular asosida yozilgan bo‘lib, uning murakkab va sarguzashtlarga boy hayotini yoritadi.
Ro‘zi Nazarning hayoti va faoliyati tarixchilar va olimlar tomonidan turlicha baholanadi. Ba’zilar uni vatanparvar va millatparvar inson sifatida ko‘rsatsalar, boshqalar uning natsistlar bilan hamkorligini tanqid qiladi.
Uning hayoti, ayniqsa, Turkiston legioni bilan bog‘liq faoliyati, tarixiy kontekstda baholanishi kerak. Uning asosiy maqsadi — Turkistonning mustaqilligi va milliy birligini ta’minlash bo‘lgan.
Izoh (0)