Xalqaro valyuta fondi faoliyatini inkor qilayotgan tarix, “siyosiy o‘yinlar” va O‘zbekiston bilan qayta tiklanayotgan hamkorlik haqida “Daryo” kolumnisti Jahongir Ergashev tahlillari orqali ma’lumot olasiz.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1944-yil 22-iyulda Bretton-Vudsda o‘tkazilgan konferensiyasida valyuta-moliya munosabatlarini tartibga solishga yordam beradigan Xalqaro valyuta fondi deb nom olgan tashkilot tuzishga kelishildi va fond xartiyasi ishlab chiqildi. 1945-yilning 27-dekabrida esa 29 mamlakat tomonidan qabul qilindi. Shunga qaramay tashkilot o‘zining asosiy moliyaviy funksiyalarini 1947-yilning 1-martidan boshlab amalga oshira boshladi.
Xalqaro valyuta fondi qanday vazifalarni amalga oshiradi?Xalqaro valyuta fondining bugungi kundagi moliyaviy zaxiralari tashkilotga a’zo 189 mamlakatning a’zolik badallari evaziga shakllantirilmoqda. Hozirda Xalqaro valyuta fondining moliyaviy zaxiralari hajmi qariyb 300 milliard dollarga yaqin. A’zolik badallari a’zo mamlakatlar iqtisodiyotining nisbiy hajmidan kelib chiqib belgilanadi. Misol uchun, AQShning Xalqaro valyuta fondiga to‘laydigan kvotasi eng yuqori — taqriban 58 milliard dollarni tashkil qiladi. Eng kam kvota to‘laydigan davlat Tuvalu bo‘lib, uning zimmasiga 2,5 million dollar to‘g‘ri keladi. Xalqaro valyuta fondi O‘zbekistonga belgilagan kvota 551,2 million SDR bo‘lib, taqriban 60 ming dollar qiymatga ega.Mazkur fondning asosiy vazifalari:
xalqaro kapital va moliya munosabatlaridagi vaziyatlarni tahlil qilish;
pul-kredit sohasida xalqaro hamkorlikka ko‘mak berish;
valyutalar kursi barqarorligiga yordam berish;
hisob-kitoblar va valyuta cheklovlarini tugatish uchun ko‘p tomonlama tizimni yaratishga ko‘maklashish;
qashshoqlik darajasini tugatishda hukumatga tavsiya va ko‘mak berish.
Xalqaro valyuta fondi a’zo mamlakatlarning to‘lov borasida qiyinchilikka uchragan mamlakatlariga qisqa muddatli kreditlar taklif qiladi.
Kreditlar faqat xalq nomidan olinadimi?
Xalqaro valyuta fondi a’zo mamlakatlarning rahbarlarini o‘sha mamlakatlar xalqi nomidan ish ko‘ruvchi saylangan yuqori vakolatga ega bo‘lgan yuridik shaxs sifatida ko‘rib, har bir mamlakatning iqtisodiyoti, geografiyasidan kelib chiqqan holda kvotalar belgilaydi. A’zo mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishi tahlillarini bajaradi va a’zo mamlakat Xalqaro valyuta fondiga kreditga muhtojlik sezayotgani borasida rasmiy ariza yuborgandan so‘ng tashkilot mazkur mamlakatga nol foizga teng qiymatdagi kredit beradi.
Xalqaro valyuta fondi beradigan kreditlar muddati 10 yilgacha nolga teng foizda 5,5 yillik imtiyozli muddatni o‘z ichiga olgan holatda berilishi mumkin. Kredit berishda avvalroq ta’kidlanganidek, mamlakat iqtisodiyotining nisbiy o‘sish sur’atidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
O‘z navbatida, Xalqaro valyuta fondidan kredit olayotgan davlat belgilangan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishi talab etiladiki, bu mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini oshirishi kerak. Mazkur tashkilotning rahbariyati barcha a’zo mamlakatlarning vakillaridan iborat.
Xalqaro valyuta fondining “siyosiy o‘yinlari”
Chetdan qaraganda, Xalqaro valyuta fondi iqtisodiy muammolarga duch kelayotgan mamlakatlarga foydali manba sifatida ko‘rinadi. Sababi u pulga muhtoj mamlakatlarga o‘z iqtisodiyotini tiklab olish, ichki rivojlanish uchun imkoniyat sifatida yordam berayotgan moliya manbasidek. Masala esa aslida ham mazkur tashkilot shunday tamoyillarga suyanadimi yoki yo‘q ekanligida.
Misol uchun, Somalini olsak. 1980-yili Xalqaro valyuta fondi Somaliga 150 million dollar miqdorida kredit berdi. Hukumat XVF belgilagan islohotlarni amalga oshirishiga qaramay, natija bo‘lmadi. Dastlab, Somali iqtisodiyoti, so‘ngra davlat xonavayron bo‘ldi. Fuqarolar urushi boshlandi. Natijada, mamlakat bir necha qismga bo‘linib ketdi. Somali dunyoning eng xavfli joylaridan biriga aylandi.
Sudan. 1982-yilda XVFdan Sudan ko‘mak so‘radi. XVF esa iqtisodiy islohotlar olib borish uchun 260 million dollar qarz berdi. Sudan hukumati iqtisodiy islohotlar o‘tkazishga urindi. Ammo bu islohotlar siyosiy inqirozga olib keldi. Sudan janubida qo‘zg‘alon boshlandi. Shimoliy va janubiy jumhuriyatda as-Sudan mamlakatlari paydo bo‘ldi.
Sudan hanuz XVFga qarz to‘lab kelmoqda. Vaqtida to‘lanmagan qarzlar qo‘shilib, hozirda XVF oldidagi qarzi 1,5 milliard dollarga yaqinlashib qoldi.
Meksika. 1982-yilda Meksika ham XVFdan 3,4 milliard AQSh dollari miqdorida qarz oldi. Neft narxlari tushib ketishi natijasida Meksika XVF ilgari surgan shartlarni bajara olmay qoldi. Mamlakat inqirozga yuz tutdi.
Hozirda Meksikaning moliya siyosati Xalqaro valyuta fondi tarafidan nazorat qilinmoqda. Fond Meksikaga bergan qarzlari evaziga mamlakatdan 45 milliard dollar olib chiqib ketdi. Meksikada narkokartellar ta’siri yoyildi va hukmron bo‘lib qoldi.
Ruanda. 1989-yili Ruanda qurg‘oqchilik tufayli Xalqaro valyuta fondidan qarz oldi. XVF qarz evaziga Ruanda hukumatiga fermerlarni qo‘llash siyosatidan voz kechish va milliy valyuta Ruanda frankini devalvatsiya qilishni talab qildi. Natijada, mamlakatda fuqarolar urushi kelib chiqdi va urush natijasida 2 milliondan ortiq odam halok bo‘ldi yoki beiz ketdi.
Ammo bu Xalqaro valyuta fondidan olingan kreditlar mamlakatlarda siyosiy va iqtisodiy inqirozni keltirib chiqaradi degani emas. Sababi yuqoridagi mamlakatlarda siyosiy hokimiyat egalarida moliyaviy bilim va saviyaning yetishmasligi natijasida mazkur qonli va ayanchli hodisalar yuz bergan ham bo‘lishi mumkin.
Mamlakatlarning kredit olishi oddiy shaxslarning kredit olish jarayoniga o‘xshaydi. Shaxs iste’mol krediti olib, uni xarj qilib yuborsa, u olgan kredit shaxsning oldida yana ko‘proq qarzga botishdek bosh og‘rig‘ini yuzaga keltiradi. Bir chuqur yopilib, ikkinchi chuqur yuzaga keladi. Xuddi shunday holat yuqorida misol keltirilgan mamlakatlarda ham sodir bo‘ldi.
Asosiy mavzuga qaytamiz, hozirda Xalqaro valyuta fondi oldida qarzdorlarning yuqori qatorida Gretsiya — 12,8 milliard dollar, Ukraina — 11,93 milliard dollar, Portugaliya — 5,4 milliard dollar turibdi. Xalqaro valyuta fondi direktori Kristallina Georgiyevaning aytgan ma’lumotlariga ko‘ra, bugunda butun dunyo hamjamiyatining qarzdorligi 188 trillion AQSh dollariga yetib, dunyo ishlab chiqarishining taxminan 230 % ni tashkil qilmoqda. Rivojlanagan mamlakatlarda davlat qarzlari Ikkinchi jahon urushidan beri kuzatilmagan holatda. Bu esa bugunda dunyoning har bir 8 odami kredit hisobiga kun ko‘ryapti degani.
Xalqaro valyuta fondi haqida qiziqarli ma’lumotlar
Xalqaro valyuta fondining bosh qarorgohi Vashingtonda joylashgan. AQSh Xalqaro valyuta fondi zaxirasini yaratayotgan tashkilotdagi kuchli ta’sirga ega davlat.
2019-yilda Argentina Xalqaro valyuta fondidan avval olingan qarzlardan tashqari 50 milliard dollar qarz oldi. Ekspertlar nazdida bu Argentinadagi iqtisodiy va moliyaviy vaziyatni yanada keskinlashtirishi mumkin. Argentinaning sobiq prezidenti Maurisio Makrining Xalqaro valyuta fondidan navbatdagi tranzaksiyani qabul qilib olishi mamlakatni navbatdagi qarz botqog‘iga botirdi-yu, xalq uchun biror bir yengillik olib kelmadi.
Prezident Makrining o‘rnini egallagan Alberto Fernandes ayni vaqtda Xalqaro valyuta fondi oldidagi majburiyatlarini toki mamlakat defolt holatidan chiqib ketmaguncha bajarmasligi haqida gapirmoqda. Bu esa Xalqaro valyuta fondini a’zo mamlakatlar oldida noqulay vaziyatga qo‘ymoqda. Argentinadan o‘rnak olib Ukraina, Gretsiya ham shunday yo‘l tutadigan bo‘lsa, tashkilotning xalqaro subyekt sifatida obro‘siga putur yetkazish ehtimoli bor.
O‘zbekiston va Xalqaro valyuta fondi munosabatlari qanday?
O‘zbekiston Xalqaro valyuta fondi tashkilotiga 1992-yilning 21-sentabrida a’zo bo‘lgan. Shu davrdan beri rasmiy ravishda O‘zbekiston mazkur tashkilotning a’zosi sifatida mustaqillikning ilk davrlarida Xalqaro valyuta fondining moliyalashuvi hisobiga bir qator islohotlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, 2001-yilga kelib fond O‘zbekistondagi vakolatxonasi faoliyatini to‘xtatishigacha olib keldi. Sababi esa paxta hosilining yetarli darajada bo‘lmagani natijasida Karimov davri siyosati so‘mning erkin konvertatsiya qilinishini bosim ostida qoldirgani deb baholandi.
Bu esa O‘zbekistonda valyutaning “qora bozorini” yuzaga keltirdi. Ayrim mahsulotlarga talab oshdi, ular savdo do‘konlari peshtaxtalaridan olib tashlandi. Xalqaro valyuta fondi vakili Kristofer Rozenberg tashkilot mazkur mamlakatlar bilan aloqasini to‘xtatayotganiga asos qilib Karimov rejimi Xalqaro valyuta fondi talablarini izchil ravishda buzib kelayotganlikda aybladi.
Mirziyoyev va Xalqaro valyuta fondi
Shavkat Mirziyoyev prezident bo‘lib saylanishi ortidan O‘zbekiston va Xalqaro valyuta fondi hamkorligi jonlana boshladi. 2019-yil 25-aprel sanasida Shavkat Mirziyoyev Xalqaro valyuta fondi direktori Kristina Lagardni o‘z qarorgohida qabul qildi. Lagard xonim Mirziyoyev boshlagan “O‘zbek bahori” islohotini olqishlab, bundan keyin tashkilot O‘zbekistonni qo‘llab-quvvatlashini bildirdi hamda mamlakat iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichini ijobiy baholadi.
Xalqaro valyuta fondining tahlillariga ko‘ra, O‘zbekiston yalpi ichki mahsuoti 2020-yilda 6 % ga o‘sishi kutilmoqda.
Fondi taxminlariga ko‘ra, islohotlarning amalga oshirilayotgani ijobiy holatdir. Ammo kelajakda eksportning sustlashishi va eksport mahsulotlarining narxi pasayishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Makroiqtisodiy barqarorlik uchun esa asosiy xavf — iqtisodiyotni kreditlashning o‘sishi. Bunday o‘sishni to‘xtatib turish lozim bo‘ladi. Aks holda, O‘zbekistonda inflyatsiya kuchayishi va tashqi qarzning o‘sishi kuzatiladi.
Prezident Mirziyoyev islohotlari dasturi keng, shu sabab barcha sohalarda birdaniga o‘zgarish qilib bo‘lmaydi. Hukumat eng asosiy yo‘nalishlarni belgilab olishi va ularni hayotga tatbiq etishi esa muhim hisoblanadi.
Imtiyoz berilayotgan energetika, maorif va bank sohasidagi islohotlar qaytadan ko‘rib chiqilishi kerak. Shu bilan birga korrupsion sxemalarga chek qo‘yish, “soya”dagi biznesni tugatish, statistikani erkinlashtirish O‘zbekistonga sarmoya kiritmoqchi bo‘lgan biznes vakillariga kuchli signal bo‘ladi.
Tarix Xalqaro valyuta fondining barcha tavsiyalariga amal qilish nojoiz ekani haqida ta’kidlayotgan bo‘lsa-da, yangi O‘zbekiston imijini barpo etishga bel bog‘lagan Prezident boshchiligidagi jamoa fond tavsiyalariga amal qilsa, bu O‘zbekiston demokratik rivojlanish yo‘liga o‘tib olish uchun muhim chora bo‘lishi mumkin.