1986-yilda SSSRda siyosiy ayblar bilan qamalgan yozuvchi qamoqxonada ochlik e’lon qiladi. Shunda unga majburlab ovqat yedirmoqchi bo‘lishadi. 117 kun deganda yozuvchi ochlikni to‘xtatadi. Biroq bu paytda uning organizmi charchab bo‘lgandi. Oqibatda 48 yoshli yozuvchi vafot etadi. O‘shanda u Gorbachyovdan SSSRdagi barcha siyosiy mahbuslarni ozod qilishni talab qilgandi.
Tarix sahnida 69 yil umr ko‘rgan SSSR tom ma’noda zo‘ravonlik ustiga qurilgan va o‘z fuqarolarini qatag‘on qilgan davlat edi.
Ayniqsa, 1922-yildan 1953-yilgacha SSSRni boshqargan Stalin davrida odamlar mislsiz qiynoqlarga solinadi. Nohaq ayblanib surgun qilindi, qamaldi va o‘ldiriladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Stalin boshqaruvi davrida SSSRda 20 mln odam qatag‘on qilingan va ularning asosiy qismi o‘lib ketgan. Shu sababli ham Stalin fashistlar dohiysi Gitler bilan tenglashtiriladi va qonxo‘r hukmdor sifatida eslanadi.
1953-yil 5-mart kuni Stalin vafot etadi. Shundan so‘ng qama-qamalar to‘xtaydi. Qatag‘on qurbonlari va qamoqda yotgan insonlarning “Delo”lari qayta ko‘rib chiqila boshlanadi.
Qisqa muddatda qamoqxonalardan 2 mln nafar atrofida odam qo‘yib yuboriladi. Ko‘plab nohaq qatag‘on qilinganlar oqlanadi.
Biroq 1960-yillarga kelib vaziyat o‘zgaradi. To‘g‘ri, qatag‘onlar to‘xtaydi, lekin sovet hukumati o‘zining zo‘ravon va adolatsiz siyosatidan voz kechmaydi. Oxir-oqibat bu ziyolilar orasida yana norozilikni kuchaytiradi.
Stalindan keyin SSSRni boshqargan Xrushchyov va Brejnev davrida nohaq ishlarga yoki zo‘ravonlik asosida qurilgan sovet tuzumiga qarshi chiqqanlar yana qamoqqa tiqiladi. 1960—70-yillarda sovetlarning qora ro‘yxatiga tushganlar soni anchagina edi. Ular orasida yozuvchi Anatoliy Marchenko ham bor edi.
Nohaq ayblov va qamoq
1938-yilda Novosibirsk viloyatidagi Barabinsk shahrida tug‘ilgan Anatoliy Marchenko 8-sinfni tugatganidan so‘ng u 15 yoshida komsomol yo‘llanmasi bilan Novosibirsk GES qurilishiga yo‘l oladi.
Ha, ajablanmang, SSSRda maktab o‘quvchilar keng miqyosda ekspluatatsiya qilingan. Bolalar O‘zbekistonda paxta dalasiga chiqqan, Rossiyada kartoshka, Ukrainada lavlagi kovlagan.
Maktabning 8-sinfini bitirgan 14, 15 yoshli o‘smirlar komsomol yo‘llanmasi bilan turli qurilishlarga borib, og‘ir sharoitda mehnat qilgan. Shu jumladan Anatoliy ham.
Keyinchalik u Qozog‘iston va Sibirdagi bir nechta obyektda, jumladan, Tomsk va Qarag‘andadagi GES qurilishida ishlaydi. 1958-yilda sodir bo‘lgan adolatsiz va nohaq bir ish Anatoliyning keyingi hayotini tubdan o‘zgartirib yuboradi.
Kunlarning birida Qarag‘andadagi ishchilar yashaydigan yotoqxonada ommaviy janjal yuz beradi. Ishchilar o‘z yurtidan quvg‘in qilingan chechen yigitlari bilan mushtlashishadi. Anatoliy janjalda va mushtlashuvda ishtirok etmagandi. Biroq hodisa joyiga yetib kelgan militsiya uning izohini eshitib o‘tirmaydi va yigitni ham bo‘limga olib ketadi.
Anatoliy mushtlashuvda ishtirok etganini qanchalik rad etmasin, militsiya uni ham hodisa aybdori sifatida ko‘rsatadi. Sud yigitga ikki yil qamoq jazosi beradi. Ana shunda Anatoliy inson qadri bir tiyin bo‘lgan sovet tuzumini yomon ko‘rib qoladi.
Keyinchalik u janjal haqida shunday yozgandi:
“Chechen xalqi o‘z vatanidan boshqa o‘lkalarga quvg‘in qilingani uchun juda alamzada edi. Shu sababli chechenlar va qozoq cho‘llarini o‘zlashtirish uchun kelgan rus yigitlari o‘rtasidan tez-tez janjallar va ommaviy mushtlashuvlar sodir bo‘lib turardi. Kunlarning birida yotoqxonamizda ommaviy mushtlashuv bo‘ldi. Militsiya kelib hammani bo‘limga olib bordi. Ular orasida men ham bor edim. Bo‘limda hech kimdan hech qanday izoh so‘ralmadi. Mushtlashuvda qatnashmaganlarni hatto gapirishga ham qo‘yishmadi. Hammaga “ish” ochishdi va bir kunda sud qilishdi. O‘shanda men SSSRdagi eng qo‘rqinchli bo‘lgan Karlag qamoqxonasiga tushib qoldim”.
Anatoliyni Qarag‘andadagi qamoqxona lageriga joylashtirishadi. Ko‘p o‘tmay yigit “Majburiy mehnat lageri” deb ataladigan qamoqxonadan qochib ketadi.
SSSRni tark etish istagi va qo‘lga tushish
Anatoliy hujjatsiz hamda ishsiz ancha payt mamlakat bo‘ylab kezib yuradi va kunlarning birida SSSRni tark etishga qaror qiladi.
O‘sha paytlarda SSSRdan rasmiy yo‘l bilan chiqib ketishning mutlaqo iloji yo‘q edi. Sovet tuzumi hech kimga xorijga chiqishga ruxsat bermasdi. Faqat sotsialistik lagerga kiruvchi davlatlarda o‘tkaziladigan turli tadbirlarga borsa bo‘lardi. Unda ham KGBning ming chig‘irig‘idan o‘tib, bu tashkilot ruxsat bersa SSSRdan chiqish mumkin edi.
Oddiy odamlar, hech bir sababsiz yoki sayohatga deb hozirgiday xohlagan joyiga chiqib keta olmasdi. Buning ustiga, Anatoliy qochib yurgandi va SSSRdan rasmiy yo‘l bilan chiqa olmasdi.
Shunda u davlat chegarasini yashirincha buzib o‘tishga qaror qiladi va ovloq joy sifatida Turkmanistonni tanlaydi. 1960-yil 29-oktyabr kuni Anatoliy sovet chegarasini buzib, Eron tomonga qochib o‘tmoqchi bo‘lganida chegarada qo‘lga tushadi.
1961-yil 3-mart kuni Ashxabodda sud bo‘ladi va Turmaniston SSR oliy sudi Anatoliy Marchenkoga 6 yil qamoq jazosi beradi. Uni chegarani buzishda emas, negadir vatanga xiyonat qilishda ayblashgandi.
1966-yilda qamoqdan ozod bo‘lgach Anatoliy Vladimir viloyatiga keladi va zavodlarning birida yuk tashuvchi bo‘lib ishlay boshlaydi.
Yigit bilan qamoqxonada tanishgan huquqshunos Aleksandr Daniel uni Moskvaga chaqirib oladi va sovet tuzumiga qarshi bo‘lgan odamlar davrasiga olib kiradi.
O‘sha paytlarda Anatoliy o‘zining “Mening ko‘rsatmalarim” asarini yozayotgandi. Sovet tuzumining adolatsizligi va zo‘ravonligini ochib beradigan bu asarni SSSRdagi nashriyotlarda chop etib bo‘lmasdi.
Shu sababli asar 1967-yilda “Samizdat” deb nomlanuvchi yashirincha bosmaxonalarda chop etiladi va SSSR bo‘ylab tarqatiladi. Ko‘p o‘tmay asar Yevropaga ham yetib boradi va ko‘plab tillarga tarjima qilinib, chop etiladi.
Shundan so‘ng Anatoliy Marchenko mashhur odamga aylanadi va sovet tuzumining tanqidchisi sifatida KGB e’tiboriga tushadi.
Biroq u ortga chekinmaydi va yangi asar ustida ishlay boshlaydi. Bundan tashqari, “Samizdat”dagi yashirin nashriyotlarda chop etilib tarqatiladigan gazeta va jurnallarga maqolalar ham yozadi.
“Mening ko‘rsatmalarim”
1953-yilda Stalin vafot etgach uning qatag‘onlariga barham beriladi. Nohaq qamalganlar birin-ketin ozod qilinadi. O‘sha paytda GULAG qamoqxonalaridan qaytgan odamlar dahshatli joylarda “o‘tirganlari” haqida gapirib berishardi.
1960-yillarda odamlar Stalin davridagi qamoqxonalar yopilib, yo‘q bo‘lib ketdi deb o‘ylab yurganida Anatoliy Marchenkoning “Mening ko‘rsatmalarim” asari yashirincha chop etiladi va ittifoq bo‘ylab tarqatiladi.
Asarda yozuvchining 1958-yilda nohaq ayblanib qamalgani va Qarag‘andadagi “Karlag” qamoqxona lageridagi ahvol hikoya qilingandi. O‘sha paytda “Karlag” SSSRdagi eng dahshatli va sharoiti juda og‘ir qamoqxona bo‘lgan.
Anatoliy Marchenko “Mening ko‘rsatmalarim”da boshidan kechirgan hodisalarni hikoya qilar ekan, Stalin davridagi dahshatli qamoqxonalar yo‘q bo‘lib ketmaganini va ularning aksariyati hamon faoliyat ko‘rsatayotgani haqida hayotiy misollar bilan yozgandi.
Shuningdek, u kitobda Stalin vafotidan so‘ng sovet tuzumi tomonidan qilinayotgan adolatsizliklar va zo‘ravonliklar to‘xtamagani, o‘zgacha fikrlaydiganning taqib ostiga olinishini faktlar bilan yoritgandi.
Keyinchalik, Anatoliyning do‘sti, uni Moskvadagi sovet tuzumiga qarshi bo‘lganlar davrasiga olib kirgan Aleksandr Daniel asar haqida shunday yozgandi:
“Mening ko‘rsatmalarim” “Samizdat”da kitob holida chop etilib tarqatilar ekan, kitobxonlarga xuddi bomba portlaganday ta’sir qildi. Dahshatli qamoqxonalar Stalin davridan buyon saqlanib kelinayotgani ularni dahshatga soldi. Bu asargacha kitobxonalar Aleksandr Soljenisin va Varlam Shalamovning hikoyalarini o‘qishgandi. Biroq ularning asarlarida tasvirlangan Stalin qamoqxonalarining 1960-yillarda ham saqlanib qolayotgani ko‘pchilik uchun bir tomondan yangilik, boshqa tomondan esa dahshatli edi. O‘shanda Anatoliyning kitobi odamlarning vaziyat haqidagi tasavvurini o‘zgartirib yuborgandi”.
Danielning eslashicha, asar chop etilib, tarqatilgandan so‘ng ko‘p o‘tmay KGB Anatoliyni suhbatga chaqiradi va xodimlar uning ustidan kulishadi. Chunki Anatoliyda oliy ma’lumot yo‘q, o‘zi esa oddiy ishchi edi.
“Sen o‘zi kimsan? Oddiy bir ishchi bo‘lsang, senga kim qo‘yibdi ziyolilar orasiga suqilib kirishni?!” KGB xodimlari ana shunday gaplar bilan Anatoliyning ustidan kulishgan. O‘shanda ular Anatoliy Marchenko o‘zini o‘zi tarbiyalab, mustaqil o‘qib, o‘rganib, ziyolilarning yuqori qatlamiga mosligini va ular safiga qo‘shilib bo‘lganini bilishmasdi”, deb yozgan edi Daniel keyinchalik.
Qamoq, surgun va yana qamoq...
1968-yilda Chexoslovakiyada sovetlar uchun noxush hodisalar sodir bo‘ladi. Chexlar sotsialistik tuzumdan voz kechib Yevropa oilasiga qaytmoqchi bo‘lishadi.
Shunda SSSR Chexoslovakiyaga qo‘shin kiritadi va asosiy namoyishlar bo‘layotgan Pragani qonga botiradi. Anatoliy Marchenko sovetlarning bu zo‘ravonligini qoralab chiqadi.
Uning bu ishi KGBga umuman yoqmaydi. Ular yozuvchining ovozini o‘chirishga qaror qilishadi. 1968-yil iyulda Marchenkoni pasport rejimini buzganlikda ayblab hibsga olishadi. 21-avgust kuni sud qilib, unga bir yil qamoq jazosi berishadi.
Qamoqdan chiqqach u “Hamma qatori yasha” deb nomlangan asarini yozib tugatadi. U ham “Samizdat”da chop etiladi va SSSR bo‘ylab yashirincha tarqatiladi.
Ko‘p o‘tmay Anatoliy Marchenkoni yana hibsga olishadi. Bu safar unga “Mening ko‘rsatmalarim” asarida sovet tuzumiga tuhmat qilganlik va u haqda yolg‘on ma’lumotlarni tarqatish aybi qo‘yiladi. Anatoliy yana ikki yilga qamaladi.
1971-yilda Anatoliy Marchenko qamoqdan ozod bo‘ladi va Kaluga viloyatidagi tumanlarning biriga ko‘chib boradi. So‘ng uylanib o‘sha yerda yashab qoladi.
KGB allaqachon taniqli yozuvchiga aylangan Anatoliyni xorijga quvishga qaror qiladi va unga chetga elga chiqib ketish taklif qilinadi. Biroq avvalroq SSSRni tark etish istagida bo‘lgan yozuvchi bu taklifni rad etadi.
Shndan so‘ng uni yana hibsga olishadi va “Ma’muriy nazorat qoidalarini buzish”da ayblab 4 yilga surgun qilishadi. U xotini va bolasi bilan Sharqiy Sibirga borib joylashadi.
Ko‘p o‘tmay Anatoliy SSSRda norasmiy tarzda inson huquqlari himoyasi bilan shug‘ullangan “Moskva-Xelsinki guruhi”ga a’zo bo‘ladi. So‘ng SSSR Oliy soveti prezidiumiga o‘zini afv etishlarini so‘rab yozib yuboradi. 1978-yilda uni ozod qilishadi.
So‘ngi qamoq, ochlik va o‘lim
Bu safar yozuvchi bor yo‘g‘i 3 yil ozodlikda yuradi va 1981-yilda Anatoliyni yana hibsga olishadi. U sovetlarga qarshi targ‘ibot olib borganlikda ayblanadi.
Bu safar uni 10 yilga qamashadi va Tatariston Respublikasining Chistopol shahrida joylashgan qattiq rejimli qamoqxonaga tiqishadi. Anatoliy shu yerda bir necha yil o‘tiradi.
1985-yilda SSSRga Mixail Gorbachyov keladi va siyosiy hamda iqtisodiy islohotlar o‘tkazilishini e’lon qiladi. Shundan so‘ng vaziyat yumshadi deb o‘ylagan yozuvchi mamlakat rahbari Mixail Gorbachyov oldiga SSSRdagi barcha siyosiy mahbuslarni ozod qilish talabini qo‘yadi.
Biroq unga javob berishmaydi. Shundan so‘ng u ommani e’tiborini tortish uchun 1986-yil 4-avgust kuni ochlik e’lon qiladi. O‘shanda u shu yo‘l bilan maqsadga erishishni o‘ylagandi.
Avvaliga Anatoliyning ochlik e’lon qilganiga jiddiy qarashmaydi. Oradan qariyb 40 kun o‘tgandan so‘ng uni majburlab ovqatlantira boshlashadi. Biroq Anatoliyga berilayotgan qamoqxona ovqati 40 kun ocharchilikda o‘tirgan yozuvchining sog‘ligini battar yomonlashtiradi.
Chunki ovqatga solinayotgan dukkaklilar yirik bo‘lakli bo‘lib, ular Antoliyning ichki a’zolariga naf o‘rniga ziyon keltira boshlaydi.
Anatoliy Marchenkoning barcha umidi hokimiyat tepasiga kelgandan so‘ng iqtisodiy va siyosiy islohotlarni boshlab yuborgan, o‘zidan avval o‘tgan rahbarlardan farqli ravishda yumshoqroq siyosat yuritayotgan Gorbachyovdan edi.
Biroq mamlakat rahbari qamoqxonalarning birida o‘tirgan va ochlik e’lon qilgan shaxs haqida eshitmagandi ham. Anatoliy Marchenko 117 kun ocharchilikda o‘tiradi va oxiri uni to‘xtatadi. Bu paytga kelib yozuvchining ahvoli juda yomon edi.
Uni darhol shifoxonaga ko‘chirishadi. Biroq 1986-yil 8-dekabr kuni Anatoliy Marchenko 48 yoshida vafot etadi. Uni Tataristondagi Chistopol shahri qabristoniga dafn etishadi.
O‘limidan keyin...
Anatoliy Marchenkoning o‘limi SSSRda va xorijda ancha shov-shuvlarga sabab bo‘ladi. Axiyri bu hodisa Gorbachyovning qulog‘iga yetadi.
Aytishlaricha, Anatoliyning o‘limidan so‘ng ikki kun o‘tgach Gorbachyov xorijda surgunda yurgan akademik Andrey Saxarovga qo‘ng‘iroq qiladi va undan SSSRga qaytishini so‘raydi.
Shu suhbatda Saxarov mamlakat rahbariga Marchenkoning ayanchli o‘limi haqida gapiradi va ittifoqdagi barcha siyosiy mahbuslarni ozod qilish kerakligini aytadi. Gorbachyov rozi bo‘ladi.
Shundan so‘ng u tegishli tashkilotlarga siyosiy ayblar bilan qamoqda yotgan shaxslarni ozodlikka chiqarib, reabilitatsiya qilish haqida buyruq beradi. 1987-yil yanvardan boshlab SSSRdagi siyosiy mahbuslarni ozod qilish jarayoni boshlanadi.
1988-yilda Yevropa parlamenti Anatoliy Marchenkoni o‘limidan so‘ng Andrey Saxarov nomidagi mukofot bilan taqdirlaydi.
1997-yilda Tatariston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan Anatoliy Marchenkoning qabri hududiy ahamiyatdagi madaniy yodgorlik deb e’lon qilinadi.
2018-yilda tug‘ilib o‘sgan Barabinsk shahridagi markaziy kutubxonada Anatoliy Marchenko tavalludining 80 yilligiga bag‘ishlangan tadbirlar o‘tkaziladi.
Ana shu tadbirda Barabinskdagi ko‘chalarning biriga Anatoliy Marchenko nomini berish, shaharda unga yodgorlik o‘rnatish va uning oilasi yashagan uyni muzeyga aylantirish takliflari beriladi.
Umumiy hisobda Anatoliy Marchenko o‘ndan oshiq asar yozgan. Ular yozuvchining vafotidan keyin ham Rossiya va Yevropa davlatlarida chop etilib kelinmoqda.
Jumladan, uning “Mening ko‘rsatmalarim”, “Hamma qatori yasha”, “Tariusdan Chunigacha”, “Biz bu yerda yashaymiz” kabi asarlari hanuzgacha ommabop asarlar hisoblanadi.
G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi
Izoh (0)