Penalti (yoki 11 metrlik zarba) — bu himoyalanayotgan jamoaning jarima maydonchasi ichidagi qoida buzish natijasida belgilanadigan 11 metrlik jarima zarbasi.
Penaltining asosiy xususiyati — bu zarbaning “birga bir” formatda ijro etilishidir. Ya’ni himoyachilardan iborat jonli devor qurish va penaltini ijro etayotgan futbolchiga xalaqit berish mumkin emas. Faqatgina darvozbon va 11 metrlik nuqatada turgan o‘yinchi bor.
Aytgancha, penalti uchun maydonda maxsus joy bor — bu darvozadan 11 metr uzoqlikdagi qalin nuqta. Shuning uchun penalti belgilanganda sharhlovchilarning: “Hakam nuqtani ko‘rsatdi”, degan so‘zini eshitishimiz mumkin.
Penalti — bu birga bir hal bo‘ladigan standart hisoblanadi. 11 metrlik jarima zarbasini ijro etayotgan o‘yinchi uchun asosiysi darvozaning qaysi tomoniga tepish va xato qilmaslik. Darvozabon uchun esa bu haqiqiy lotereya hisoblanadi, chapga, o‘ngga yoki o‘rtaga tepiladigan to‘p yo‘nalishini topishi kerak.
Penalti nima uchun belgilanadi?
O‘z jarima maydonchasi ichida fol ishlatgan jamoaning darvozasiga hakam penalti belgilaydi. Quyida esa hakam 11 metrlik nuqtani ko‘rsatishi uchun asosiy qoida buzilishlarni ko‘rib chiqamiz.
Qo‘l bilan o‘yin
O‘z jarima maydonchasi ichida qo‘l bilan o‘ynagani uchun penalti belgilanishi mumkin. Lekin bir necha istisnolar bor. FIFA hakamlar qo‘mitasi hakamlarning keskin standart qo‘yishdan avval quyidagi kriteriyalarga e’tibor qaratishni aytadi:
- to‘p qo‘lga tekkanda u tabiiy holatda bo‘lganmi?
- qo‘l tanaga yopishib turganmi?
- to‘p qo‘lga tekkanda zarba va qo‘l orasidagi masofa qancha edi? qo‘lni olib qochish imkoni bormidi?
- futbolchi to‘pdan qo‘lini olib qochishga intildimi yoki uni qaytarishgami?
- qo‘l futbolchining sog‘lig‘ini asrash uchun himoya qildimi — masalan, futbolchi yuzini to‘pdan berkitib olgan bo‘lishi mumkin.
Qo‘pollik
Nafaqat jarima maydonchasi ichidagi qo‘l bilan o‘yinga penalti beriladi. Futbol — bu kontaktli o‘yin bo‘lib, turtib yuborish va boshqa to‘qnashuvlar to‘p uchun kurashning ajratib bo‘lmas qismi hisoblanadi. Lekin to‘qnashuvlar har xil bo‘ladi. Tana bilan o‘yin boshqa, raqib jarima maydonchasi ichida ochiqchasiga yiqitilish boshqa hisoblanadi.
O‘z jarima maydonchasi ichidagi har qanday fol penaltiga olib kelishi mumkin. Bu futbolchi yuziga yoki oyog‘iga zarba, orqadan to‘pga o‘ynalmagan sirpanma harakat, to‘piqdan, oyoqdan chalish, turtib yuborish, raqib kiyimidan tortib qolishlar va hokazolar bo‘lishi mumkin.
Noprofessional harakatlar uchun ham penalti belgilanishi mumkin. Masalan, to‘psiz futbolchilar bir-biri bilan tortishib qolib, mushtlashishsa hakam 11 metrlik jarima zarbasini berishga haqqi bor.
Xatoning qiymati juda katta va buni hujumchilar yaxshi bilishadi. Raqib jarima maydonchasi ichida ko‘plab futbolchilar penalti ishlash uchun simulyatsiya qilishadi. Agar hakam yoki VAR buni sezib qolsa — simulyatsiya qilgan futbolchi sariq kartochka olishi mumkin.
Futbolda penalti qoidasi
Penaltini xohlagancha tepish mumkin emas. Maxsus nuqtadan tashqari, bir qancha qoidalari mavjud:
- to‘pga zarba hakamning hushtagidan keyin berilishi kerak va bu zarba bir urinishda amalga oshirilish, ya’ni to‘pga teginish bitta bo‘lishi kerak;
- darvozabon zarbadan avval darvoza chizig‘i ustida bo‘lishi kerak (ikki ustun orasi);
- darvozabon faqatgina chiziq ortida harakatlana olishi mumkin — to‘p bilan masofani qisqartirish taqiqlanadi;
- penaltida jarima maydonchasi ichida faqatgina darvozabon, zarbani ijro etadigan o‘yinchi va hakam bo‘lishi kerak. Boshqa futbolchilar zarbadan oldin maydonchaga kirishi mumkin emas;
- zarbadan oldingi yugurib kelish jarayonida to‘xtab qolish mumkin emas — pauza yoki aldovchi harakatlar bo‘lmasligi, to‘xtalmasdan amalga oshirilishi kerak;
Yana bir istisno bor-ki, fol qachon bo‘lganidan qat’i nazar penalti berilishi kerak. Masalan, bo‘lim oxiri, qo‘shib berilgan daqiqalar ham tugadi, lekin hujum qilayotgan futbolchiga nisbatan fol ishlatildi — bunday vaziyatda 11 metrlik zarba uchun hakam vaqt ajratishi kerak.
O‘yindan keyingi penaltilar seriyasi
O‘yindan keyingi penaltilar seriyasi — bu agar asosiy va qo‘shib berilgan daqiqalarda (agar u bo‘lsa) hisob durang bo‘lsa, turnir reglamentiga ko‘ra g‘olibni aniqlab berish uchun xizmat qiladi.
Masalan, bunaqa reglament Chempionlar Ligasi pley-off bosqichida mavjud. Yaqinda bo‘lib o‘tgan Chempionlar Ligasi nimchorak final bosqichidan o‘rin olgan “Atletiko” hamda “Real” o‘rtasidagi uchrashuvda ikki o‘yin natijasiga ko‘ra durrang qayd etildi va o‘yin qo‘shimcha taymlarga, keyin esa penaltilar seriyasigacha yetib bordi. Penaltilar seriyasida esa “Real” g‘alaba qozonib, keyingi bosqichga chiqdi.
U qanday o‘tkaziladi?
Penaltilar seriyasi o‘tkazilishi quyidagi qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi:
- hammasi tanga tashlashdan boshlanadi — yutgan jamoa sardori maydonning qaysi tomonida seriya o‘tishini yoki birinchi bo‘lib tepishni tanlaydi;
- ikki jamoa uchun ham penaltilar seriyasi bir darvozada amalga oshiriladi;
- o‘yin tugashidan oldin qaysi futbolchilar maydonda bo‘lsa o‘sha futbolchilar penalti tepishi mumkin bo‘ladi;
- har bir jamoa 11 metrlik zarbani amalga oshirish uchun besh nafardan futbolchini tanlaydi;
- zarbalar ketma-ketlikda amalga oshiriladi: birinchi bir jamoa vakili, keyin boshqa jamoa vakili zarba beradi va shunday tartibda davom etadi;
- darvozabon funksiyasi esa o‘sha-o‘sha: darvoza chizig‘idan zarbadan oldin chiqib ketmasligi kerak. Boshqa o‘yinchilar esa jarima maydonchasi tashqarisida bo‘lishadi;
- har bir jamoa beshtadan zarbani amalga oshirgandan keyin ham hisob teng bo‘lsa, seriya “birinchi ustunlikkacha” formatida davom etadi. Bu degani, har bir jamoa bittadan zarba berib, qaysi jamoa ikkala zarbadan keyin birinchi oldinga chiqa olsa, o‘sha jamoa g‘alaba qozonadi;
- penaltilar seriyasida darvozabon qaytargandan keyin qayta tepish mavjud emas.
Penaltilar seriyalaridan yorqin misollar
Eng dramatik penaltilar seriyalaridan biri AQSHda bo‘lib o‘tgan 1994-yilgi Jahon Chempionati finalida Braziliya va Italiya o‘rtasida bo‘lgan. O‘yin 0:0 hisobida yakunlanib, g‘olib penaltilar seriyasida aniqlangan. O‘sha paytdagi Italiya yulduzi Roberto Badjo turnirda beshta gol urib, “Skuadra adzurra”ning bosh qahramoni edi. Lekin penaltilar seriyasining oxirgi zarbasida darvozani nishonga ololmagani uchun, Braziliya 1970-yildan beri birinchi marta Jahon Chempionati kubogini qo‘lga kiritadi. Ushbu lahzalar futbol tarixida esda qolarli va eng tragediyali kun bo‘lib qoldi.
Boshqa bir buyuk misollardan biri — 1976-yilgi Yevropa Chempionatining Chexoslovakiya va GFR o‘rtasidagi uchrashuvida, Antonin Panenka “parashyut” uslubida darvoza markazini nishonga olib gol uradi va bu penalti amalga oshirish klassikasi bo‘lib tarixda qoladi. Ushbu penaltilar seriyasida yana bir dramatik xato Uli Xyones tomonidan amalga oshiriladi, u to‘pni judayam tepaga tepib, o‘yin taqdirini hal qilib qo‘yadi.
Ushbu mavzuda ko‘p uchraydigan savollar
Jarima zarbasidan penalti nimasi bilan farq qiladi?
Yuqorida tushuntirganimizdek, penalti — bu jarima zarbasining o‘ziga xos turi bo‘lib, himoyalanayotgan jamoa futbolchisi tomonidan jarima maydonchasi ichida fol qayd etsa belgilanadi. Penaltini ijro etayotgan futbolchi 11 metrlik nuqtadan faqat bir zarba berish imkoniyatiga ega, darvozabon esa darvoza chizig‘idagi yagona himoyachi hisoblanadi.
Jarima zarbasida esa futbolchilar “jonli devor”dan foydalanishi mumkin, darvozabon esa xohlagancha harakat qilishi mumkin. Bundan tashqari, jarima zarbalari to‘g‘ri zarba va yuqoridan uzatma bo‘lishi mumkin, penaltida esa — to‘g‘ridan to‘g‘ri zarba beriladi.
Darvozabonni penaltidan avval almashtirish mumkinmi?
Ha, penaltilar seriyasidan oldin darvozabonni almashtirish mumkin, agarda jamoaning almashtirish limiti bo‘lsa va bu o‘yin davomida amalga oshirilishi kerak. Mashhur misollardan biri, JCH—2014 doirasida Niderlandiya termasi asosiy darvozabonini ataylab penaltilar seriyasi uchun Tim Krulga almashtiradi va u seriyada barcha zarbalarning yo‘nalishini topib, ikkitasini qaytarishga ham muvaffaq bo‘ladi.
Agar darvozabon penaltilar seriyasi davomida jarohat olsa va jamoaning almashtirishlari bo‘lsa darvozabonni almashtirishi mumkin. Agar almashtirishlar qolmagan bo‘lsa, darvozani maydondagi o‘yinchi egallashi kerak bo‘ladi.
Penaltidan uzatma bilan o‘ynash mumkinmi?
Ha mumkin, faqat o‘yinning asosiy daqiqalarida penalti belgilangan bo‘lsa. Faqatgina bitta sharti bor — uzatma darvoza tomon yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Futbol tarixida bunday penaltilarning yorqin misollaridan biri, “Barselona” sobiq futbolchilari Messi va Suares tomonidan “Selta”ga qarshi amalga oshirilgan.
Penaltidan uzatma berish ko‘p ham bo‘lmaydigan voqea. Sherigiga uzatma berib, u yetib kelib gol urishidan ko‘ra, to‘g‘ridan to‘g‘ri zarba berib gol urishning imkoniyati ko‘proq.
Penaltilar seriyasida esa uzatma bilan o‘ynash mumkin emas.
Penaltidan tepilgandan keyin gol urish mumkinmi?
Ha, zarbadan keyin to‘pni darvozabon qaytargan yoki darvoza to‘sin, ustunlariga tegib qaytgan to‘pni darvozaga yo‘llash mumkin, lekin faqatgina asosiy yoki qo‘shib berilgan bo‘limlarda qilish mumkin. Penaltilar seriyasida bu narsa mumkin emas.
VAR tizimi penalti belgilashda ishtirok eta oladimi?
Ha, VAR tizimi penalti belgilashda bahsli vaziyatlarni tekshirishda foydalaniladi. Avvallari hakam qarori birdaniga va qat’iy bo‘lardi, hozir esa har bir bahsli vaziyat videoassistentlar orqali tekshiriladi va ular bevosita vaziyatga aralashadi.
Izoh (0)