TikTok tashxis qo‘ymoqda: ChatGPT va ijtimoiy tarmoqlardagi tibbiy maslahatlarga qanchalik ishonsa bo‘ladi?

TikTok va boshqa ijtimoiy tarmoqlarda “depressiya” yoki “stress” haqidagi videolar millionlab ko‘rilmoqda. Bu videolar ko‘pincha dalillarga asoslangan tibbiyot bilan bog‘liq bo‘lmay, shifokorlarga ishonchsizlik sabab paydo bo‘lmoqda. Foydalanuvchilar rasmiy sog‘liqni saqlash tizimidan ko‘ra ChatGPTʼga ko‘proq ishonishadi. 

Bunday “tibbiy” kontentning muammosi nafaqat haqiqiy kasalliklarning belgilarini noto‘g‘ri talqin qilishda, balki samarasiz va hatto zararli bo‘lishi mumkin bo‘lgan “xalq tabobati” usullarining ko‘pligida ham. Tebra kompaniyasi o‘tkazgan tadqiqotga ko‘ra, TikTokʼdagi sog‘liq haqidagi ma’lumotlarning deyarli yarmi yolg‘on yoki chalg‘ituvchi bo‘lishi mumkin.

Ayniqsa, ilmiy asosga ega bo‘lmagan maslahatlar tez-tez uchraydi: masalan, “burun bo‘shlig‘ini tozalash” uchun burunga sarimsoq tiqish, shamollashdan himoyalanish uchun paypoqqa piyoz solish yoki “zaharlardan tozalanish” uchun teriga yog‘ surtish kabi. Ilmiy nuqtayi nazardan bema’ni bo‘lishiga qaramay, bunday tavsiyalar tez tarqalib, millionlab marta ko‘riladi. Qisqa format va hissiy taqdimot tufayli auditoriya ta’sir o‘tkazuvchilarning so‘zlariga ishonadi, ko‘pincha ularning maslahatlari qanchalik to‘g‘ri va samarali bo‘lishi mumkinligi haqida o‘ylab ham ko‘rmaydi.

Mutaxassislar fikriga ko‘ra, ChatGPT singari til modellari qat’iy ixtisoslashmagan. 

“Ularga asosiy bilimlar bazasidan tashqaridagi savollar berilganda ishonchsiz, noaniq yoki umuman mavzuga aloqasi bo‘lmagan javoblarni berishi mumkin. Bunday modellar statistik ekanligini tushunish muhim: ular o‘rganilgan matnlardagi qonuniyatlarni izlaydi va shu asosda javoblarni shakllantiradi”, deydi mutaxassis. “Masalan, agar model faqat filologik matnlar asosida shakklantirilgan bo‘lsa-yu, undan kvant mexanikasi haqida gapirib berish so‘ralsa, u baribir javob berishga urinadi, ammo bu javob mantiqsiz bo‘ladi va haqiqiy bilimlarni aks ettirmaydi, chunki unda yangi mavzu bo‘yicha ma’lumot yo‘q”.

Kimga ishonish kerak va tekshirish zarur bo‘lgan jihatlar

Foydalanuvchi didiga moslashtirilgan cheksiz axborot oqimi va umuman hech narsaga ishonchsizlik sharoitida kontentni tanqidiy baholash hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Buning uchun manbalarni tekshirish, rasmiy tibbiy tadqiqotlar bilan taqqoslash, murakkab muammolarning juda oddiy yechimlariga shubha bilan qarash va g‘amxo‘rlik hamda “hayotiy tajriba” niqobi ortida ko‘pincha oddiy reklama yoki firibgarlik, ba’zida esa sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan bot yashiringanini esda tutish lozim.

Soxta ilmiy kontentning, xususan, tibbiy va boshqa sohalardagi, hiylalariga aldanib qolmaslik uchun quyidagi qoidalarga amal qilish mumkin:

1. Ma’lumotning kelib chiqishi va uni rasmiylashtirish usulini tekshiring. Ishonchli manba doimo ma’lumot qayerdan olinganini ko‘rsatadi: asl manbalarga havolalar, rasmiy ma’lumotlar, ilmiy tadqiqotlar keltiriladi. Matnning savodli, mantiqiy va ortiqcha his-hayajonsiz yozilganiga e’tibor qarating — tajovuzkor uslub manipulyatsiyaga ishora bo‘lishi mumkin.
2. Ohangga e’tibor bering. Agar yangilik yoki blogerning posti manbaga ishora qilmasa, balki shov-shuvli sarlavha atrofida qurilgan bo‘lsa yoki kuchli his-tuyg‘ularni uyg‘otsa — bu shubhali kontent. Hissiy bo‘yoq ko‘pincha soxta xabarlarni virusli tarqatish uchun qo‘llanadi.
3. Ma’lumotlarni taqqoslang. Hatto axborot ishonchli tuyulsa ham, siz ishonadigan va ishonchingiz komil bo‘lgan boshqa manbalar uni takrorlayotganini tekshiring. Haqiqiy yangiliklar bir nechta mustaqil manbalarda tasdiqlanadi. Shuningdek, raqamlar, ismlar, geografik ma’lumotlarni tekshirish muhim — soxta xabarlar, ayniqsa, sun’iy intellekt tomonidan yaratilganlari, ko‘pincha noaniqliklar bilan to‘la bo‘ladi.
4. Inflyuenserning obro‘si va xatti-harakatlarini baholang. Bloger yoki ekspertga ishonishdan oldin uning ma’lumotlar bilan qanday ishlashini kuzating: manbalarni ko‘rsatadimi, ma’lumotlarga havola beradimi, dalillardan foydalanadimi? Yaxshi inflyuenser xatolarini tan oladi. Shuningdek, uning auditoriyasi qanday shakllanganiga ham e’tibor bering: obunachilarning keskin o‘sishi, ishtirokning pastligi, bir xil izohlar — qo‘shib yozishning ehtimoliy belgilaridir.

Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlarni butunlay bekor qilish to‘g‘ri emas — ular tekshirilmagan ma’lumotlarning keng tarqalganiga qaramay, jamiyat taraqqiyoti va ommaviy ma’rifatga muhim hissa qo‘shmoqda.