O‘nlab yillar davom etgan tahdidlardan so‘ng, Isroil 13-iyun kuni Eronga uning yadroviy obyektlari, olimlari va harbiy rahbarlarini nishonga olib, dadil hujum boshladi. Xo‘sh, Eron yadro dasturi haqida nimalarni bilamiz?
Isroil bosh vaziri Binyamin Netanyaxuning aytishicha, operatsiya “Eronning yadroviy qurollanish dasturiga zarba bergan”.
Ammo xalqaro, jumladan, AQSH razvedka hamjamiyatining baholashicha, Eron yadro dasturi hozircha qurolga aylantirilmagan edi. Tehron ham bomba yasamayotganini bir necha bor ta’kidlagan. Shunday bo‘lsa-da, Eron buni qila olmasligini anglatmaydi.
Eron ko‘p yillar davomida o‘zining yadroviy dasturini ishlab chiqib, uni milliy g‘urur va suverenitet manbayi sifatida ko‘radi. Mamlakat dastur faqat tinch energetika maqsadlari uchun mo‘ljallangan deb hisoblaydi va ichki energiya ehtiyojlarini qondirish, eksport uchun qo‘shimcha atom elektr stansiyalarini qurishni rejalashtirmoqda.
Yadro zavodlari uran deb ataladigan yoqilg‘ini talab qiladi. BMTning yadroviy qo‘riqchi tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, hozirda Erondagi uran miqdori yadroviy qurol dasturiga ega bo‘lmagan boshqa hech bir mamlakatda yo‘q.
Bu esa Eron o‘z niyatlarini to‘liq oshkor qilmayotgani haqidagi shubhalarni kuchaytirdi. Tehron Qo‘shma Shtatlar bilan muzokaralarda qurol-yarog‘ga yaroqli uran zaxirasidan muzokara chipi sifatida foydalangan. Agar AQSH boshchiligidagi sanksiyalar bekor qilinsa, Eron undan qutulishini bir necha bor ta’kidlagan.
Xo‘sh, yadro qurolida uranning o‘rni qanday va Eron o‘z dasturini qurolga aylantirishdan qanchalik yiroq?
Eron yadro dasturi qachon boshlangan?
AQSH 1957-yilda Eron bilan yadro dasturini boshlagan. O‘sha paytda Eronda G‘arbga do‘stona munosabatda bo‘lgan monarx – Muhammad Rizoshoh Pahlaviy hukmronlik qilar va ikki davlat hali ham do‘st edi.
AQSHning qo‘llab-quvvatlashi bilan Eron 1970-yillarda o‘zining yadroviy energetika dasturini ishlab chiqishni boshlagan. Ammo 1979-yilda Islom inqilobi paytida shoh taxtdan ag‘darilganda, AQSH o‘z qo‘llab-quvvatlashini to‘xtatgan edi.
Eronni Islom Respublikasiga aylantirgan inqilobdan beri G‘arb davlatlari mamlakat o‘zining yadroviy dasturidan yuqori darajada boyitilgan urandan foydalangan holda atom qurolini ishlab chiqarish uchun foydalanishi mumkinligidan xavotirda.
Eron yadro qurolini qurishga intilmasligini ta’kidlab kelgan. U BMTning yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomasi ishtirokchisi bo‘lib, unga ko‘ra mamlakat bomba ishlab chiqarmaslikka va’da bergan.
Isroil Eronning eng yirik Natanz uran boyitish maydonchasiga zarba bergan. Yetkazilgan zarar hozircha aniq emas. Eron 1960-yillardan beri o‘zining yadroviy infratuzilmasini rivojlantirib kelmoqda, ko‘pincha ba’zi obyektlar yashirin ravishda yer ostiga ko‘milgan. U uran qazib olishdan tortib uni boyitishgacha bo‘lgan ko‘plab bosqichlarni amalga oshirishga qodir. Mamlakat o‘z dasturini “tinchlikparvar” deb ta’kidlab keladi.
Dastur nega bunchalik bahsli?
Eronning yadroviy dasturi bo‘yicha bahs-munozaralar markazida uning uranni boyitishi yotadi — bu jarayon elektr stansiyalari uchun yoqilg‘i ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, undan yuqori darajalarda yadroviy bomba yasashda ham foydalanish mumkin.
2000-yillar boshida xalqaro inspektorlar Natanzdagi Eron zavodida yuqori darajada boyitilgan uran izlarini topganliklarini e’lon qilgandi. Eron boyitishni vaqtincha to‘xtatgan, ammo 2006-yilda uni qayta tiklagan. BMTning yadroviy qo‘riqchisi bo‘lgan Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) bilan kelishuvga ko‘ra bunga ruxsat berilganini ta’kidlagandi. Bu Eronga qarshi ko‘p yillik xalqaro sanksiyalarga sabab bo‘lgandi.
Ko‘p yillik muzokaralardan so‘ng, Eron va dunyoning 6 ta qudratli davlati 2015-yilda yengilroq sanksiyalar evaziga Eronning yadroviy tahdidini cheklaydigan yadroviy kelishuvga kelishib olgan.
Bitim Erondan uranni boyitish darajasini 3,67 foizdan oshirmaslikni, 20 foizdan pasaytirishni, uran zaxiralarini keskin kamaytirishni, sentrifugalarni bosqichma-bosqich to‘xtatishni va boshqa choralarni talab qilgan.
Tozaligi 90 foizgacha boyitilmaguncha uran bomba darajasida bo‘lmaydi. Elektr energiyasi ishlab chiqaradigan atom elektr stansiyalarida esa 3,5 foizdan 5 foizgacha boyitilgan urandan foydalaniladi.
Eron yadro quroliga egami?
Eron haqiqatan ham yadroviy bomba yasashga qanchalik yaqin bo‘lishi mumkinligi noma’lum, ammo u asosiy tarkibiy qismni — yuqori darajada boyitilgan uranni ishlab chiqarishda sezilarli yutuqlarga erishgan. So‘nggi yillarda u qurol darajasiga yetish uchun zarur bo‘lgan vaqtni keskin qisqartirgan — hozirda bitta bombani ishlab chiqarish uchun atigi bir hafta kerak bo‘ladi.
2018-yilda Tramp Eron bilan yadroviy kelishuvdan chiqqan va uning iqtisodiyotini barbod qilish uchun rejimga qarshi yangi sanksiyalarni boshlagandi.
Tehron, o‘z navbatida, kelishuvning ba’zi qismlariga rioya qilishni to‘xtatishini bildirgan va uranni boyitish va uran zaxiralarini oshirishni, shuningdek, ilg‘or sentrifugalardan foydalanishni boshlagandi.
U ilgari kuzatuv va monitoring faoliyati uchun o‘rnatilgan Xalqaro atom energetikasi agentligining (XAEA) barcha uskunalarini olib tashladi.
Keyin Bayden ma’muriyati Eron bilan bitimni qayta tiklashga qaratilgan bir yildan ortiq bilvosita muzokaralarni boshlagan, ammo ular 2022-yilda barbod bo‘lgandi.
Eron 2018-yilda Donald Tramp yadroviy kelishuvdan chiqqanidan beri uranni boyitish dasturini sezilarli darajada kuchaytirgan. U 3,6% gacha boyitilgan taxminan 150 kg uran bilan boshlangan — bu yadroviy reaktorlar va tinch yadroviy dastur uchun yetarli va hozirda 2018-yil darajasidan 50 baravar yuqori.
2023-yilda XAEA Eron yadroviy obyektida sofligi 83,7 foizgacha boyitilgan — bomba darajasiga yaqin bo‘lgan uran zarralari topilganini ma’lum qilgan. Uning 60 foizgacha boyitilgan uran zaxirasi 128,3 kilogrammga yetgandi.
May oyi oxirida a’zo davlatlarga yuborilgan XAEA hisobotida aytilishicha, Eronning 60 foiz tozalikdagi boyitilgan uran zaxirasi hozirda 408 kilogrammga yetgan. Bu, agar yanada boyitilsa, agentlik o‘lchoviga ko‘ra, 9 ta yadroviy qurol uchun yetarli bo‘ladi.
XAEA uzoq vaqtdan beri Eronni yadro qurolini tarqatmaslik bo‘yicha majburiyatlarini buzganlikda ayblab kelgandi. Ammo 12-iyun kuni — deyarli 20 yil ichida birinchi marta — uning kengashi Eronni ushbu majburiyatlarni buzgan deb rasman e’lon qilish to‘g‘risida rezolyutsiya qabul qilgan. Eron bunga javoban yadroviy harakatlarni kuchaytirishga va’da bergandi.
Boyitilgan uran o‘zi nima?
Boyitish bu — yadroviy reaktorlarni quvvatlantirish yoki yadroviy qurollarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan uranning maxsus turi bo‘lgan uran-235 miqdorini oshiradigan jarayondir.
Tabiiy uran asosan uran-238 dan iborat, taxminan 99,3 foiz, bu energiya yoki bombalar uchun yetarli emas. Energiyani chiqarish uchun zarur bo‘lgan qismning atigi 0,7 foizini uran-235 tashkil qiladi.
Atom energiyasidan foydalanish uchun o‘sha juda oz miqdordagi foydali uran-235 ni konsentratsiyalash kerak. Buning uchun uran avval gazga aylantiriladi, so‘ngra sentrifuga deb ataluvchi mashinalarda katta tezlikda aylantiriladi. Ushbu mashinalar uran-235 ni keng tarqalgan uran-238 dan ajratishga yordam beradi. Uranni boyitish shundan iborat hisoblanadi.
Atom elektr stansiyalarida ishlatiladigan uran odatda taxminan 3,67 foizgacha boyitiladi. Yadroviy bomba yasash uchun uni 90 foiz atrofida boyitish kerak. Eron uranni 60 foizgacha boyitgan — bu bomba uchun yetarli emas, ammo qurol-yarog‘ materialiga yetarli.
Yadro qurollarining muhim tarkibiy qismi bo‘lgan boyitilgan uranni ishlab chiqarish juda mashaqqatli.
Tabiiy uranning 1 foizdan kamrog‘i reaktorlar va bombalarda ishlatiladigan uran-235 (U-235) izotopidir. Foydalanish uchun, ayniqsa qurollarda, ko‘proq uran-238 (U-238) darajasi olib tashlanishi va U-235 darajasi boyitish orqali ko‘tarilishi kerak.
Sentrifugalar uranni boyitish uchun zarur. Sentrifuga qanchalik takomillashgan bo‘lsa, u uran-235 ni uran-238 dan shunchalik tez va samarali ajrata oladi - yadroviy yoqilg‘i yoki, ehtimol, qurol-yarog‘ materialini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan vaqtni qisqartiradi. Eron 1980-yillarning oxirida birinchi avlod IR-1 modelidan boshlab o‘nlab yillar davomida sentrifuga texnologiyasini takomillashtirdi. Bugungi kunda u minglab mashinalarni, jumladan, IR-6 va IR-9 kabi ilg‘or modellarni boshqaradi.
Qurollarni nazorat qilish assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, Eronning hozirgi sentrifuga quvvati ikki haftadan kamroq vaqt ichida bomba uchun yetarli bo‘lgan qurol sifatidagi uran ishlab chiqarishi mumkin.
Eron yadro dasturiga qanday zarba berildi?
Isroil hujumda Eron yadroviy infratuzilmasini nishonga olayotganini aytmoqda.
Eronning yadroviy ambitsiyalari markazidagi Natanz inshooti 13-iyun kuni yonib ketdi, deb xabar bermoqda CNN va Eron davlat televideniyesi tomonidan geolokatsiya qilingan ijtimoiy tarmoqlardagi tasvirlar.
Poytaxt Tehrondan 250 kilometr janubda joylashgan yadroviy majmua Eronning eng yirik uran boyitish inshooti hisoblanadi. Tahlilchilarning aytishicha, bu yerda uranni yadroviy yoqilg‘iga aylantiradigan asosiy texnologiya - uranni boyitish uchun sentrifugalar ishlab chiqiladi va yig‘iladi.
XAEAning ta’kidlashicha, 3 ta yadroviy obyekt - Fordov, Isfaxon va Busherga zarar yetmagan. Eronning 6 nafar yadro olimi ham Isroil zarbalari oqibatida halok bo‘lgani aytilgan. Ba’zi obyektlar Isroil qurollari yetib bormaydigan joyga ko‘milgani bildirilgan.
Izoh (0)