O‘zbekistonda Xotira va qadrlash kuni nishonlanmoqda. Ikkinchi jahon urushi haqida gapirganda javoblardan savollar ko‘pdek tuyuladi. Vaholanki, urush tugaganiga 80 yil bo‘ldi. Ochilmagan sinoatlarning bir qismi sho‘ro tarix fani urushga oid ko‘p faktlarni buzib ko‘rsatgani, kommunistik mafkuraga moslashtirgani bilan bog‘liq. Qizil siyohda yozilgan sahifalarda siz qancha isteʼdodli qo‘mondonlar qatag‘on qilib yuborilgani-yu, Turkiston legionining taqdirini ham, askarlarga miltiq ko‘rinishidagi tayoq berilgani-yu, Stalinga tekin ishchi kuchi kerak bo‘lgani uchungina o‘lim jazosini bekor qilgani haqida maʼlumotlarni uchratmaysiz.
Bugungi kunda esa tarixiy jarayonlarni siyosatga moslashtirish harakatlari avj oldi. Donald Tramp Ikkinchi jahon urushidagi g‘alabaga AQSH tufayli erishilganini taʼkidladi. Zamonaviy rus siyosatchilari esa g‘alabaga asosan Rossiya hissa qo‘shganini aytishmoqda. “Daryo” muxbiri tarix fanlari doktori, professor Qahramon Rajabov bilan jahon urushiga oid yashirib kelingan haqiqatlar, ilmiy izlanishlar va bugungi siyosiy jarayonlar haqida suhbatlashdi.
— Qahramon aka, 1939-yilda Germaniya va Sovet Ittifoqi Polshaga ikki tomondan hujum qildi. Bu paytda Polshadan Qizil imperiya uchun qandaydir xavf bormidi?
— Katta davlatlar kichiklariga hujum qilish uchun hech qanday bahona kerak emas. O‘sha paytda SSSR go‘yoki ukrain va belorus millatiga mansub aholini himoya qilish maqsadida Polsha hududiga bostirib kirgani aytiladi. Aslida esa tarixiy Molotov—Ribbentrop paktining maxfiy protokolida Yevropaning yangi xaritasi chizib qo‘yilgan edi. Unga ko‘ra, Polsha Germaniya va Sovet Ittifoqi tomonidan bo‘lib olinadi, Boltiqbo‘yi davlatlari — Litva, Latviya, Estoniyaga nisbatan sho‘rolarning “qiziqishi” eʼtirof etiladi, Finlyandiyaning maʼlum hududlari va Bessarabiya (hozirgi Moldova hududlari) Gitler tomonidan Stalinga sovg‘a qilinadi. Men bundan 4-5 yil oldin o‘z kitoblarimda mana shu haqiqatlarni ochiq yozdim. Zo‘ravonlik siyosati jahon urushidan keyin ham davom etib kelmoqda. 1979-yilda sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga bostirib kirishini yoki 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga hujumini olaylik. Har safar rasmiy propaganda mahalliy aholini “ozod” qilish g‘oyasini targ‘ib qiladi. Bolsheviklar tomonidan Buxoro, Xiva, Qo‘qon bosib olinayotganda ham shunday bahonalar o‘rtaga tashlangan edi. Men hisoblab chiqdim, Sovet davlati 1917-yildan 1991-yilgacha bo‘lgan salkam 75 yillik tarixi davomida 50 ga yaqin davlatga hujum qilgan ekan.
— To‘xtovsiz urushlar olib borish va ularda g‘alaba qozonish uchun juda katta rezervlar kerak. Sovet qatag‘on mashinasi esa bir daqiqa bo‘lsin to‘xtamagan. Rezervlar o‘ta zarur paytda bunday siyosat o‘z oyog‘iga bolta urish bilan barobar emasmidi?
— Oddiy daraxtlar suv bilan sug‘orilsa, sovet davlati qon bilan sug‘orilgan. Bolsheviklarning hokimiyatga kelishining o‘ziyoq qon bilan amalga oshirildi. Garchi u keyinchalik proletar — ishchi-dehqonlar hokimiyati deb eʼlon qilingan bo‘lsa ham, amalda jamiyatning hamma qatlamlari, jumladan ishchi-dehqonlarni qatag‘on qilishdan to‘xtamadi. Rahbarlari esa — Lenin ham, Stalin ham, Xrushchev ham diktator edi. Qon istagi ularni “urush uchun rezerv kerak”, degan haqiqatdan ham to‘sib qo‘ygan edi. Millionlab qamalgan, qatl etilganlar qatorida iqtidorli ofitserlar bo‘lgan. Ularning eng ko‘zga ko‘ringanlaridan biri – marshal Tuxachevskiy. Agar u hokimiyatga kelganda, ehtimol, Stalindan ko‘proq odamni qurbon qilishi mumkin edi. Troskiy, Buxarin haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Harbiy qo‘mondonlarning ayovsiz qatag‘on qilinishi Ikkinchi jahon urushining boshlaridayoq millionlab sovet askarlarining o‘limiga va asir tushishiga sabab bo‘lgan. Vlasov singari baʼzi generallar sovet hokimiyatidan noroziligi tufayli butun boshli qo‘shini bilan dushmanga taslim bo‘ladi. Mana bunday faktlar sovet hokimiyatining qatag‘on siyosatiga qarshilik, norozilik nuqtayi nazaridan baholanishi va o‘rganilishi lozim deb hisoblayman.
— Urushda ko‘plab turkistonlik askarlar ham asir tushgan edi. 1942-yilda Germaniya qo‘mondonligi ana shunday mahbuslardan tashkil topgan “Turkiston legioni”ni tuzdi. Bu legion tarixi yetarlicha o‘rganilganmi, uning tarkibida bo‘lgan vatandoshlarimizning taqdiri qanday kechdi?
— “Turkiston legioni” bo‘yicha mening shogirdlarimdan biri ilmiy ish olib bordi, yaqin kunlarda o‘z nihoyasiga yetadi. Bu O‘zbekiston tarixi fanida mana shu mavzudagi ilk dissertatsiya hisoblanadi. Shu paytgacha “Turkiston legioni xoinlar, sotqinlardan iborat yovuz kuch edi”, degan tasavvur singdirib kelindi. Vaholanki, Turkiston, xususan O‘zbekiston hududidan frontga borgan askarlarga hatto oddiy miltiq berilmagan. Buning o‘rniga miltiq shaklidagi tayoqlar tarqatilgan. Ikkinchi tarafdan, urushning dastlabki kunlarida sovet qo‘shinlarining katta qismi qurshovda qolgan. Askarlar istasa-istamasa, asir tushishga majbur bo‘lgan. Asirlarga oid maʼlumotlarning asosiy qismi Moskva arxivlarida saqlanadi. Afsuski, so‘nggi yillarda bironta o‘zbekistonlik olim o‘sha arxivlarda ilmiy izlanishlar olib borganini bilmayman.Urush vaqtida tuzilgan “O‘zbek diviziyalari” haqida ham ilmiy izlanishlar olib borish lozim. “Turkiston legioni” faoliyatiga haqqoniy baho berish uchun haqiqatning tagiga yetish kerak. Legion aʼzolarining hammasi ham jang maydonlariga tashlanmagan, bir qismi front ortidagi mehnatga jalb qilingan. Jangga yuborilganlari esa yana sovet qo‘shinlari tarafiga o‘tganligi haqida faktlar bor. Ammo ular sho‘ro xavfsizlik kuchlarining qattiq chig‘irig‘idan o‘tkazilgan, ko‘pchiligi Stalin lagerlariga surgun qilingan. Ayrimlari amnistiyaga tushgan. Sovet hokimiyati 1945-yilda o‘lim jazosini bekor qiladi, gumanizm nuqtayi nazaridan emas, balki lagerlarda tekin ishchi kuchiga ega bo‘lish uchun... “Turkiston legioni”ning ko‘pgina aʼzolari sho‘rolardan bezib qolgan oddiy odamlar edi. Ulardan biri shunday yozgan: “Otamni va akamni sovetlar otib tashlagan va men shuning uchun imkoniyat tug‘ilgach, Turkiston legioniga qo‘shildim”. Ular avvalo, vatanni, Turkistonni ozod ko‘rish ilinjida kurashganini eʼtirof etish lozim. Shu nuqtayi nazardan, Ikkinchi jahon urushining mohiyatini qayta ko‘rib chiqish vaqti keldi, deb hisoblayman...
— G‘alabaga O‘zbekistonning hissasi haqida gapirganda ko‘pincha front ortidagi mehnat, yetimlarga g‘amxo‘rlik, evakuatsiya qilinganlarga uy-joy berish kabilar tilga olinadi. Albatta, bu ham katta qahramonlik, ammo o‘zbeklarning bevosita jang maydonlaridagi matonati va jasorati-chi? Stalingrad fronti qo‘mondoni general Yeryomenko “O‘zbekning yuragi — sherning yuragi”, deb yozgan ekan.
— Stalingrad janglari avjiga chiqqan bir pallada markaziy gazetalarda o‘zbekistonlik ota-onalarning frontdagi farzandlariga yo‘llagan maktubi eʼlon qilinadi. O‘zbek va rus tillarida chop etilgan bu maktubga 3 millionga yaqin odam imzo qo‘ygan. O‘zbekning yuragi sherning yuragiga o‘xshatilgan ibora aynan o‘sha maktubda keltirilgan. Bu bejiz emas edi, o‘zbek askarlari shunday eʼtirofga munosib tarzda jang qilishgan. 1941-yilda Moskva ostonasidagi qonli to‘qnashuvlar vaqtida Zebo G‘aniyeva o‘nlab dushman askarlarini mahv etadi. Urush taqdirini hal qilgan Stalingrad janglarida to‘qqiz nafar o‘zbek o‘g‘loni o‘z hayoti evaziga strategik muhim tepaliklarni mardonavor himoya qildi. Bunday faktlarni yuzlab keltirish mumkin. 300 nafarga yaqin o‘zbek askar va ofitserlari “Sovet Ittifoqi qahramoni” unvoniga sazovor bo‘lgan. Sovet davlatining 30-40-yillardagi tarixini o‘rganishda eʼtibor qaratish lozim bo‘lgan faktlardan biri bu — xalqlarning majburiy ko‘chirilishi. O‘zbekistonga Uzoq Sharqdan koreyslar, Qrimdan qrim tatarlari, Kavkazdan mesxeti turklari, chechenlar, shuningdek Volga nemislari, greklar, jami 20 ga yaqin xalqlar deportatsiya qilindi. Fashistlarning yahudiylarga nisbatan yovuzliklari qanday o‘rganilgan bo‘lsa, sovet davrida xalqlarning majburiy ko‘chirilishi shunday o‘rganilishi kerak. Bu katta fojia. Qaysi hukumat o‘z xalqiga nisbatan shunday jinoyat sodir etgan? Bugun sovet davlatini qo‘msayotganlar mana shu kabi faktlarni bilib qo‘yishlari kerak.
Suhbatni “Daryo”ning YouTube kanalida ko‘rishingiz mumkin.
Olimjon Safoyev suhbatlashdi.
Izoh (0)