“Kam pulga haydovchilarni tayyorlovchi avtomaktablar korrupsiyaga yo‘l qo‘yadi” — yo‘l harakati xavfsizligi bo‘yicha mutaxassis

So‘nggi vaqtlarda ijtimoiy tarmoqlarda haydovchilikka o‘qitish hamda guvohnoma berishda korrupsiya holatiga yo‘l qo‘yilayotgani, qolaversa, yo‘l-transport hodisalari ortib borayotgani keng muhokama qilinmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev yanvar oyida bo‘lib o‘tgan selektor yig‘ilishida haydovchilik guvohnomasini olish uchun o‘qitish tizimi tubdan takomillashtirilishi bo‘yicha aytib o‘tdi. Davlat rahbari “koronavirusdan emas, avariyalardan ko‘p odam o‘layotganini” ta’kidladi.

Shuningdek, endilikda haydovchilar huquqbuzarliklari uchun jarima ballari tizimi joriy etiladigan bo‘ldi. Viloyat hokimlari va ichki ishlar boshliqlariga uch oy muddatda hududlarida zamonaviy avtomaktab va imtihon markazlarini tashkil etish bo‘yicha topshiriq berildi.

“Daryo” haydovchilik guvohnomasini olish tizimi va haydovchilik madaniyati haqida yo‘l harakati xavfsizligi bo‘yicha mutaxassis Abdulaziz Obidjonov bilan suhbatlashdi.

“Avval ‘prava’ olish uchun amaliy imtihon topshirilganda inson baho qo‘yar edi”

Yaqinda davlat rahbari tomonidan haydovchilarni tayyorlashga, avariyalarni kamaytirishga oid videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Rostan ham bu tizimni tubdan isloh qilish vaqti kelgan edi. Chunki avtomaktablar soni bugungi kunda 1400 ga yaqin bo‘lsa, ularning hammasini sifatli, deb bo‘lmaydi. Ayrim avtomaktablarda ta’lim sifati pastligi uchun YTHlar soni ko‘payib ketdi. Prezidentimiz tomonidan muammoni bartaraf qilish uchun turli xil topshiriqlar berildi. Shu topshiriqlardan asosiysi haydovchilik guvohnomasining shaffofligini ta’minlash, ya’ni inson omili bo‘lmasdan olish tizimi yo‘lga qo‘yilmoqda. Shu tizim asta-sekin ishlashni boshlamoqda.

Avval haydovchilik guvohnomasini olishda amaliy imtihon topshirilishida insonning o‘zi baho qo‘yar edi. Ya’ni o‘quvchi mashinani boshqarishiga qarab inson uni imtihondan o‘tgani yoki o‘tmaganini aniqlar edi. Endilikda esa inson aralashmaydi. Ya’ni imtihon topshirish uchun avtomashinalarga sezuvchi moslama (datchik) o‘rnatilmoqda. Moslama kompyuterdan nazoratga olinadi, birorta inson bu jarayonga aralashmaydi. Endilikda o‘qigan, mashg‘ulotlarni yaxshi o‘zlashtirgan fuqarogina bu imtihonlardan o‘tishi mumkin. Bu o‘z natijasini berish uchun ma’lum bir vaqt kerak. Hali barcha viloyatlarda imtihon oladigan markazlar ochiladi.

“Kam pulga haydovchilarni tayyorlovchi avtomaktablar korrupsiyaga yo‘l qo‘yadi”

O‘zbekiston bo‘yicha avtomaktablarda o‘quv dasturlari bir xil. Lekin avtomaktablarda o‘qitish narxi har xil. O‘zbekistonda avtomaktablarda o‘qish uchun eng yuqori narx — 3 million so‘m, eng arzoni 700-800 ming so‘m. Arzon avtomaktablarda korrupsion holatlar bor. Har bir o‘quvchiga dasturlar bo‘yicha yuklamalar berilgan. “B” toifa uchun 52 soat amaliy mashg‘ulot o‘tkazilsa, undan 6 soat yopiq maydonda bo‘ladi. Taxminiy, 42-43 soat amaliy mashg‘ulot o‘tkaziladi. Har bir soatda 15 kilometr masofa bosib o‘tilishi kerak. Bu degani bir o‘quvchi o‘qishi yakunlanganga qadar 650-680 kilometr masofa bosib o‘tadi.

Deylik, bir guruhda 25 kishi o‘qiydi. Agarda o‘rtacha o‘qish narxini bir milliondan deb olsak, 25 million daromad bor. Shundan uchdan biri yoqilg‘iga chiqib ketadi. Qolgan pulni ikki yarim oyga bo‘lamiz. Shunda har bir insondan oyiga 300-400 ming so‘mdan avtomaktabga qoladi. Bu pulga esa avtomaktab o‘qituvchiga, avtomashina haydashni o‘rgatadigan instruktorga oylik beradi. Binoning ijara haqi va hokazo xarajatlar bor. Aslida, bir o‘quvchiga o‘rtacha 1,6 million so‘m sarflanadi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi, maktablar kam pulga o‘quvchini o‘qitib, qayerdan foyda ko‘rmoqda? Albatta, korrupsiya. Korrupsion holatlarni aytaman: birinchidan, 25 nafar o‘quvchidan 4-5 nafar o‘qishga kelmaydigan o‘quvchi bo‘ladi. Ular avtomaktablar tilida “qizillar” yoki majoziy ma’noda “o‘liklar” deyiladi. Ular to‘lagan miqdoridan tashqari kelmagan har bir kuni uchun yana to‘lov qiladi. Avtomaktablar o‘quvchining kelmasligi uchun taxminan 2,5-3 million so‘m taklif qiladi.

Keyingi daromad — bir o‘quvchi bir soatda 15 kilometr masofa bosishi kerak bo‘lsa, besh-olti kilometr masofa bosadi. Bu orqali avtomaktablar kamroq yonilg‘i sarflashadi. Bundan tashqari, ichki imtihon degan narsa bor. Agarda o‘quvchi ichki imtihondan o‘ta olmasa, yakuniy imtihonga bormaydi. O‘quvchi ichki imtihondan o‘tish uchun ham pul beradi. Agarda dasturda ko‘rsatilgandek o‘quv tizimi olib borilsa, avtomaktab foyda ko‘rishi uchun kamida 1,8 milliondan yuqori summa bilan o‘qitishi kerak.

“ ‘Prava’si yo‘q fuqaro mashina haydab, YTH sodir etsa, mashina egasi ham jinoiy javobgarlikka tortiladi”

Avtomaktablar o‘quvchilarni asosan amaliy mashg‘ulotlar vaqtida aldashadi. Masalan, avtomaktablar o‘quvchidan to‘lovni olgandan keyin amaliy mashg‘ulotlar uchun alohida to‘lovni aytishadi. Keyin o‘quvchiga u 15 kilometr masofa haydashi haqida ma’lumot berilmaydi. O‘quvchining o‘zi qancha masofa bosish kerakligini bilmaydi. Amaliy mashg‘ulotlardan so‘ng o‘quvchi mashg‘ulotda ishtirok etgani haqida imzo chekdirishadi. Instruktorlar esa o‘quvchi imzo chekkanidan keyin qancha kilometr yurgani haqida yozishadi. Yoki o‘quv jarayoni davomida umuman kilometr yozilmaydi, o‘qish tugagandan keyin instruktor o‘zi yozadi. Aslida, amaliyotda o‘quvchi 300 kilometr masofa bosgan bo‘lsa, oxirida instruktor 700 kilometr masofa bosdi, deb yozishi mumkin.

Ko‘p holatlarda ko‘ramiz, haydovchilik guvohnomasi yo‘q insonlar qishloqlarda, mahallalarda mashina haydashni o‘rganadi. Aslida, haydovchilik guvohnomasi yo‘q fuqaro avtomashinani boshqarishi umuman mumkin emas. Fuqaro shunday holatda mashinani boshqarsa, bu borada ma’muriy javobgarlik bor. Avtomashinani boshqarishga topshirgan shaxsga ham, avtomashinani boshqargan shaxsga ham javobgarlik bor. Agarda haydovchilik guvohnomasi bo‘lmagan shaxs avtomashinani boshqarib, YTH sodir etsa, jinoiy javobgarlikka tortiladi. Hattoki ota o‘z o‘g‘liga avtomashina haydashni topshirgan bo‘lib, shu holat sodir bo‘lsa, ota ham jinoiy javobgarlikka tortiladi.

Endilikda yangi tizimda o‘quvchilarning imtihondan o‘tganligiga qarab avtomaktabga baho beriladi, ya’ni uning faoliyatiga. Endi avtomaktablarni insonlar borib tekshirmaydi, o‘quvchilarning imtihondan o‘tganligi avtomaktabga baho beriladi va shu orqali reyting joriy qilinadi. Agarda men biror avtomaktabda o‘qimoqchi bo‘lsam, internetdan ularning reytingi va narxlarini ko‘rib, o‘zimga ma’qul kelganida o‘qishim mumkin bo‘ladi. Shu reytingga qarab avtomaktablar faoliyatini vaqtincha to‘xtatadi, litsenziyasi bekor qilinadi yoki umuman bu faoliyat bilan shug‘ullanmaydi. Bu orqali avtomaktab o‘z ta’lim sifatini yaxshilash uchun yaxshi pedagog qidiradi. Shuningdek, kelmay turib o‘qimoqchi bo‘lganlarni rad etadi, barcha o‘quvchilarning bilimini oshirishga intiladi.

Avvallari nazariy imtihonlarda 10 ta savolga javob berish kerak edi, men o‘zim mutaxassis sifatida buni kam deb bilardim. Insonlarning hayotiga javobgar shaxs 10 ta savol bilan qutulmaslik kerak.