“Oy ostidagi hovli”dan “Hayrat”gacha. Rejissor Zulfiqor Musoqovning ko‘pchilikka noma’lum dramatik filmlari haqida

O‘zbek kinosi tarixida ismi sharifidan ko‘ra filmlari ko‘proq mashhur bo‘lgan rejissorlar ko‘p emas. Rejissor va kinodramaturg Zulfiqor Musoqov yaratgan kinoqahramonlar rejissoriga nisbatan xalq orasida mashhurroq. Jumladan, Bozorboy va uning “o‘g‘li” Abdullajon, “Osmondagi bolalar” — Hamdam, Lola, Baxtiyor, “Vatan”dagi Binafsha va Qurbon o‘zbek kinomuxlislarining sevimli qahramonlariga aylangan. Kinofilm voqeligida yaratilgan bunday obrazlarning xarakteri, harakati va ularning gaplari qisqa vaqt ichida xalqning “o‘ziniki” bo‘lib ulgurgan. Ijodiy faoliyatini sobiq sovet davrida, boshqacha aytganda, qat’iy sovetcha mafkura talablari asosida boshlagan rejissorning kinomuxlislari qalbini zabt etish siri nimada? “Daryo” kolumnisti Shohida Eshonboboyeva mazkur savolga javob izladi.

1991—2000-yillar

Sobiq sovet tuzumining yemirilishi pallasida ko‘p sohalar qatori kinoda ham parokandalik yuzaga kelgandi. Kinoteatrlar bo‘shab, tomoshabin g‘arb kinosiga oshufta bo‘lgan bir paytda yaratilgan “Abdullajon yoxud Stiven Spilbergga bag‘ishlanadi” (1991) filmi favqulodda shov-shuv bo‘ldi. Zulfiqor Musoqov bu filmdagi o‘ziga xos kinoxandasi va kinematografik nuqtayi nazari bilan ko‘plab kinomuxlislar mehrini qozondi.

Rejissor o‘sha paytda mavjud bo‘lgan sovetcha kinoqolipdan butkul voz kechib, mustaqillik davri arafasida ijodiy faoliyatda vujudga kelgan umumtushkunlik kayfiyatiga qarama-qarshi bo‘lgan film suratga olgandi. Fantastik komediya janridagi mazkur film oradan 30 yil o‘tsa hamki, xalqning eng sevimli filmlari reytingidan tushgani yo‘q. Bunga sabab kinodramaturg Rixsivoy Muhammadjonov bilan hamkorlikda yozilgan ssenariyda gap-so‘zlar xalq tiliga nihoyatda yaqinligi, mo‘jizaviy voqea hikoyasida o‘zbekcha lutf va xanda ustun turishi, aktyorlar esa uydirma voqelikda yashay olganidir...

Birin-ketin suratga olingan “Bomba” (1995), “Yaratganga shukr” (1997), “Kichkina tabib” (1998), “Oyijon” (2000) filmlari ham xalq orasida mashhur bo‘ldi. Kutilmagan syurprizlarga to‘la mazkur kinofilmlarda ikki asosiy xususiyat yarq etib ko‘zga tashlanadi. Birinchisi — sobiq sovet tuzumi tugagach, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan og‘ir o‘tish davrida ushbu filmlar o‘z tomoshabinini sehrli mo‘jizaga ishontira oldi. Uning kichkina tabibi ham, yapon turistini onasiga o‘xshatgan qizcha ham va boshqa kinoqahramonlari ham Musoqov kinohikoyalariga xos bo‘lgan beg‘ubor, soddadil, ayni paytda kutilmagan sir-sinoatlari bilan tomoshabin mehrini qozondi. Ikkinchisi — o‘tish davridagi murakkab psixologik ijodiy tanglik mazkur filmlarda aks etmaganligidadir. O‘zining sobiq sovet davlatlaridagi ayrim hamkasblaridan farqli tarzda rejissor Musoqov sovet tuzumida urf bo‘lgan “xalqlar do‘stligi” tamoyillarini qoralamadi. Aksincha rejissor o‘zi ulg‘ayib, kamol topgan muhitdagi o‘ziga xos — barcha millatlar o‘zaro hamjihatligi prinsipini deyarli har bir asarida namoyish etdi.

2002—2021-yillar

Rejissorning “Osmondagi bolalar”, “Vatan”, “Novda” kabi filmlarida avlodlar ulg‘aydi. Mazkur filmlar ssenariysidagi dialoglar muxlislar sevgan iboralarga aylandi. Hozirda o‘zbek kinomuxlislarining har uchtasidan biri Zulfiqor Musoqov suratga olgan filmlardan kamida ikkitasini ko‘rganini aytadi. Biroq ko‘plab muxlislar rejissorning yana bir nechta dramatik janrdagi filmlari xususida ko‘p narsa bilmaydi. Jumladan, “Oy ostidagi hovli”, “Qo‘rg‘oshin”, “Xazonrezgi”, “Berlin—Oqqo‘rg‘on”, “Dadam betob”, “Hayrat” kabi bir qator filmlar fikrimizga misoldir. Quyida 2000—2021-yillar oralig‘ida rejissor yaratgan, biroq ko‘p sonli tomoshabinlarga bir muncha noma’lum bo‘lgan asarlari xususida to‘xtalamiz.

“Oy ostidagi hovli” (2008) filmida rus kishisining vatan sog‘inchi, o‘zbek xalqiga bo‘lgan mehri aks etadi. Zamon va makondagi o‘zgarishlarning insonga bog‘liq emasligi, hech bir siyosat, ijtimoiy, madaniy, etnik o‘zgarishlar do‘stlik, sog‘inch, muhabbat tuyg‘ularini o‘chirib yubora olmasligi ushbu filmda psixologik drama janrida yoritilgan. Rus va o‘zbek milliy xarakterini g‘ayritabiiy fabula rivojida yoritgan ssenariynavis monolog, dialoglarni ko‘paytirmagan. Aksincha, birgina luqma, ko‘z qarash, aniq ma’noga ega harakat chizig‘ida film g‘oyasini yoritishga uringan. O‘zbekistonda tug‘ilib, voyaga yetgan rus yigiti xarakterida o‘zbek xalqining azaliy qadriyatlari singib ketganini ko‘rish mumkin. Musoqov ijodkor sifatida zo‘rma-zo‘raki sujetlar, sentimental gap-so‘zlardan qochadi. Balki eng qisqa, biroq eng aniq fikrni so‘z va tasvir uyg‘unligida aytishga harakat qiladi...

“Xazonrezgi” (2015) rejissor Musoqovning “Vatan” va “Qo‘rg‘oshin” filmlari kabi yaqin o‘tmishning unutilmas achchiq haqiqati, urushning inson taqdiriga ko‘rsatgan ta’siri haqida. “Vatan” filmi bosh obrazi kabi “Xazonrezgi”dagi bosh qahramonning ismi ham Qurbon. Buning negaligini izohlashga hojat yo‘q. Urush qachon va qayerda bo‘lmasin qurbonlar bilan urush. Film epizodlaridagi har bir axborot aniq va tugalligi, yuqori vizualligi, yumorga yo‘g‘rilgan lavhalarga boyligi bilan asosiy g‘oya mazmunidan e’tibor uzilmasligini ta’minlaydi. Dramatik lavhalar qanchalik keskin tus olsa, unga qarama-qarshi yumor shunchalik vaziyatni yumshatmoqchi bo‘ladi.

Kutilmagan sirli telefon qo‘ng‘irog‘i oila boshlig‘ining (aktyor Baxtiyor Rahimov) kayfiyatini buzishi barobarida, dasturxondagi yoqtirgan tayyor taomi o‘rniga rafiqasiga jahl qilib, konservani zo‘r berib ochishga urinayotgan, keyinroq oyoq ostidagi supurgini dast ko‘chaga uloqtirib, birovning boshini yoray degan Qurbonning badfe’lligini oshirsa-da, tomoshabinda tabassum uyg‘otib, obrazga qiziqishni kuchaytiradi. Sirning kaliti topilgunga qadar Qurbonning tongdan shomgacha bosib o‘tgan harakat chizig‘ida unga ro‘baro‘ kelgan “bo‘yi past, boshi kal” Qutbiddinjon ham (singlisi Shahloga oshiq yigit), rafiqasi, ikki farzandi bo‘la turib, ikkinchi xotin orzusida yongan boyvachcha tadbirkor ham, Rustamning sobiq xotini-yu va boshqalar ham mohiyatga yetishni orqaga suradi, lekin tomoshabin zerikmaydi. Ularning har biri bir olam, har biri bosh qahramonning kimligini batafsilroq, mukammalroq yoritilishida muhim yukka ega.

“Dadam betob” (2017) Musoqovning “dastxati” yaqqol aks etgan filmlardan biri. O‘rgimchak to‘ri misol sujet chiziqlari murakkab qurilgan mazkur filmda har bir obraz alohida yodda qoladi. Bir qarashda bosh qahramon Aziza (aktrisa Feruza Saidova) asosiy yukni tortayotgandek ko‘rinadi. Lekin ashaddiy qotil – Pokiza (Yulduz Rajabova) va uning eri Qodirjon (Bahriddin Abdullayev)ning harakat yo‘nalishi filmning bosh g‘oyasini belgilab beradi. Didaktikadan holi filmda Pokiza va Azizaning hayotga munosabati beixtiyor ravishda qiyoslanar ekan, tomoshabin bu sirli solishtirish jarayonini sezmaydi. Tergovchining (aktyor Farhod Abdullayev) obrazi, turma, ona-bola “taksist”larning mashinasiga o‘tirgan yo‘lovchilar, kasalxona va boshqa hayotiy jarayonlar film fabulasi mayda-mayda fragmentlarga bo‘linib ketganini ko‘rsatadi. Lekin pirovardida film finalida har bir fragment o‘z yukiga egaligi oqlanadi.

“Berlin—Oqqo‘rg‘on” (2018—2019) kartinasida tamomila boshqacha hikoya uslubi tanlangan. Undagi faqatgina Musoqovga xos parcha-parcha novellalardan iborat yaxlit sujet chizig‘i yaratish uslubi — tomoshabinni film boshidanoq chalg‘itadi. Dedramatizatsiya (noan’anaviy sujet qurilishi) yo‘li bilan yaratilgan film fabulasida o‘zbek qishlog‘i — Oqqo‘rg‘ondagi Qo‘ziboy buva bilan Gulshoda ayaning xotiralari zanjirida Ikkinchi jahon urushi voqealari ham, Rossiya va Germaniya siyosiy o‘yinlari ham, diktatorlar qiyofasi ham jonlangan tarix sifatida namoyon bo‘ladi. Uzuq-yuluq fragmentlar ortidan goh Oqqo‘rg‘onga, goh Berlinga, goh Rossiyaga o‘tib turish tomoshabinning diqqatini jamlashiga xalaqit bersa-da, bu zamonaviy axborotni qabul qilish psixologiyasiga xos qisqa axborotga bo‘lgan ehtiyojga moslashishdir, degan fikr ham xayoldan o‘tadi...

“Berlin—Oqqo‘rg‘on” filmi mohiyatida millatidan qat’i nazar, har bir inson bilishi muhim bo‘lgan haqiqatlar mujassam. O‘zbekning dehqoni ham, raisi-yu ziyolisi ham qatag‘on balosidan aziyat chekkan bir vaqtda Rossiyada mashhur teatr rejissori Vsevolod Meyerxoldning qamoqqa olinishi, rafiqasining vahshiylarcha o‘ldirib ketilishi, ayni paytda germaniyalik nemis Klaus o‘z rafiqasi Deboraning homiladorligini bilsa ham, qarindoshlariga qo‘shib otib yuborishi (yaxudiy millatiga mansub bo‘lgani uchun) va yillar o‘tib mo‘jiza tufayli omon qolgan ayolning nabirasi o‘z bobosi Klausdan o‘ch olishi lavhalari go‘yo DNK zarralari kabi murakkab parchalardan tashkil topadi.

Hayratlanarlisi shundaki, muallif bu parchalarni yaxlit film fabulasiga singdirib yubora olgan va film so‘ngida har bir obraz, har bir lavha, har bir epizod xotirada qoladi. “Berlin—Oqqo‘rg‘on” filmida rejissor o‘zigagina xos bo‘lgan hikoya uslubiga sodiq qoladi bu — Musoqov yumori (aktyor Bobur Yo‘ldoshev Stalin obrazida dala shiyponidagi sahnaga chiqib kelganida tomoshabinlar hayrat va dahshatdan qotib qolishlari kabi lavhalar), Musoqov dialogi (qisqa, mazmunli suhbatlar va bexosdan, kutilmaganda aktyorlarning bir-biriga baqirib gapirishlari)...

“Hayrat” (2020) filmi 2021-yilning yanvarida “O‘zbekkino” Milliy agentligi binosida jurnalistlar, bloger, yozuvchi, shoir, rejissor, talaba va umuman, ziyoli qatlamdan iborat bir guruh tomoshabinlarga namoyish etildi. Ular o‘zining filmdan hayratlanganini yashirmadi. “Hayrat”da bir necha ziyolining qiyofasi mavjud. Boyi ham, olibsotari ham, kursidagisi ham, kursidan uzoq yaqini ham... Bosh qahramon ham ziyoli, lekin uning na boyligi, na kursisi bor. Pul topishi ham o‘rtacha va hatto texnikaga yaqinlik ham shunga yarasha. Ssenariysini mashinkada yozadi. Boshqasini bilmaydi...

“Hayrat” filmida Musoqov asarlarida qisman aks etib keladigan xususiyat yanada bo‘rtibroq namoyon bo‘lgan. Oddiy tilda mo‘jiza, deb ta’rif berish mumkin bo‘lgan bu holat falsafa tilida nisbiylik nazariyasi deb ataladi. Zotan, bu nazariyaga ko‘ra, vaqt va makon tushunchasi ajralmasdir. Oddiy inson ongida o‘tmish, bugun va kelajak kabi vaqt tushunchasi bir-biriga o‘rnini bo‘shatib beradigan tabiiy bir hol bo‘lsa, “Hayrat” filmidagi ssenariynavisning ongi va hayotidagi sodir bo‘ladigan vaqt oqimlari bu psixologik holatdir.

Ikkinchi nomi “Alvido, ssenarist” deb atalgan bu filmni rejissor ijodiy murakkab sharoitda suratga oldi. Asarning ilk ko‘rigi bo‘lib o‘tgach, ko‘pchilik ekranda Musoqovning hayotida sodir bo‘lgan noxush voqealarning aksini ko‘rgandek bo‘ldi. Boshqalar insonga xos va hech qachon o‘zgarmas qusur va fazilatlarni ko‘rganini aytdi. Zero, muhabbat va nafrat, sadoqat va xiyonat, rost va yolg‘on — bular inson zotining ruhiyatiga xos xususiyat. Qisqa qilib aytganda, rejissor mazkur filmi orqali juda ko‘p qalbidagi zamir fikrlarini ayta oldi, tomoshabinlarni yana bir bor hayratga soldi...

Xulosa

Zulfiqor Musoqovning aytishicha, u 2021-yilda do‘stlarining ko‘magi bilan yana bir film suratga oldi — “Kasallik tarixi”. Bir joyda sodir bo‘ladigan voqea namoyishida rejissorning mahorati yana bir bor namoyon bo‘ladi. Xususan, aktyorlar — Otabek Musayev, Seydulla Moldaxonov, Nigora Karimboyeva, Bobur Yo‘ldoshev bir xonada, faqat so‘z yordamida voqeani anglatadi — nima bo‘lganini ham, nima bo‘layotganini ham va endi nima bo‘lishini ham. Asosan, aktyorlarning ijro mahorati orqali tushuntiriladi. Hammasi oson... Tomoshabinlarga tavsiya etamiz.

Rejissor Zulfiqor Musoqov ijodida reallik va sirlilik simbiozi ustun turadi. U o‘z asarlari bilan ko‘ngli pok, rizqi halol, qalbi mehrga oshufta insonlar haqida hikoya qilar ekan, bir qarashda oddiy va jo‘n ko‘ringan voqealar, aslida, murakkab sujetlar qorishuvida birikadi.

Kinodramaturg Rixsiboy Muhammadjonov, rejissorlar — Jahongir Qosimov, Bahodir Odilov, Abduxalil Mignorov, operatorlar — Tal’at Mansurov, Abdurahim Ismoilov, Abduvohid G‘aniyev, Aziz Arziqulov yillar davomida hamisha unga maslakdosh bo‘lib keldi. Keyinchalik farzandlari — Timur va Mariya uning eng yaqin ijodkor do‘stlari bo‘lib ulg‘aydi.