Ozarbayjonlarni qon yig‘latgan “Qora yanvar”. Bokudagi yanvar qirg‘iniga 31 yil bo‘ldi

Bundan roppa-rosa 31 yil oldin, 1990-yil 20-yanvarda SSSR mudofaa vaziri Dmitriy Yazovning buyrug‘i bilan Bokuga sovet armiyasi qo‘shinlari olib kirildi. Natijada yuzdan ortiq odam millatlararo bosqin va sovet armiyasining qonli operatsiyasi qurboniga aylandi. Ularning aksariyati ozarbayjonliklar edi. O‘sha kunlarning voqealari tarixga “Qora yanvar” nomi bilan kirdi. “Daryo” sana munosabati bilan mazkur voqea haqida hikoya qiladi. 

Ozarbayjon va Armaniston munosabatlari tarixi

Qadim zamonlardan beri ozarbayjonlar va armanlar yonma-yon yashab kelgan. Ilgari ozarbayjonlar Armanistonda eng katta etnik qismlardan biri bo‘lgan. Brokgauz va Efronning ensiklopedik lug‘atiga ko‘ra, 19-asrning oxiriga kelib ozarbayjonlar o‘sha paytdagi Erivan viloyati aholisining 37 foizidan ko‘prog‘ini tashkil qilgan va Erivanni (hozirgi Armanistonning poytaxti Yerevan) o‘z ichiga olgan yettita viloyatning to‘rttasida ozarbayjonlar ko‘pchilikni tashkil qilar edi.

XX asrda ikki millat o‘rtasidagi turli nizolar ta’sirida munosabatlar ko‘plab sinovlardan o‘tdi. Xalqaro ekspertlar qayd etishicha, bu sinovlar davrida ozarbayjonlar Armanistonda etnik va ijtimoiy kamsitishlarga duchor bo‘lgan “soqov mehmonlarga” aylandi.

Armanistonda birinchi etnik tozalash Rossiya imperiyasi qulaganidan keyin boshlandi. Erkinlik havosidan mast bo‘lgan mahalliy millatchilar o‘z qoidalarini o‘rnatishga kirishdi. Armanistonda ommaviy ravishda musulmonlarni quvish boshlandi . U yerdan quvilgan ozarbayjonlarning deyarli barchasi Ozarbayjonga qochib ketdi. Shunga qaramay, ozarbayjonliklar Armanistonda o‘zlarining mavqeyini saqlab qoldi va 1939-yilga kelib ularning soni respublikada 131 ming kishiga yetdi.

1947-yilda Armaniston SSR Kommunistik partiyasining birinchi kotibi Grigoriy Arutinov Armanistondan “ixtiyoriy ravishda” 100 ming ozarbayjonning  o‘z vataniga ko‘chib o‘tishiga siyosiy yo‘llar bilan erishdi. Bo‘shagan joylarni chet eldan kelgan armanistonlik repatriantlar egallab oldi. Natijada, 1959-yilga kelib Armanistonning musulmon aholisi soni 107 ming kishiga, 1989-yilga kelib esa 84 ming kishiga kamaydi.

Qayta qurish davrining birinchi yillarida millatlararo nizolar qayd etila boshlandi. 1987-yil noyabr oyida Armanistonning Kafan viloyatida ozarbayjonlarga qarshi bir qator hujumlar sodir bo‘ldi. Odamlar zo‘ravonliklarga dosh berolmay, uylarini tark etishga majbur bo‘ldi. 1988-yil yanvar oyida ozarbayjonlik qochqinlar Kafan mintaqasidan qochib ketdi. Ularning ko‘pchiligida kaltaklanish va tahqirlanish alomatlari bor edi.

Armanistonda musulmon aholiga nisbatan nafrat kuchayib ketdi. Faqatgina 1988-yilning noyabrida 25 ozarbayjonlik o‘ldirildi. BMTning Qochqinlar agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, qolgan ozarbayjonliklar Armanistonni deyarli 1991-yilgacha tark etgan.

Etnik zo‘ravonlik Armanistonda ozarbayjonlarning qoldirgan madaniy izlarini yo‘q qilish bilan birga kechdi. 1990-yilda Yerevanda dahshatli hodisa yuz berdi: buldozer Vardanants ko‘chasidagi masjiddan bir dona tosh qoldirmasdan buzib tashlandi. Boshqa bir diniy bino — Moviy masjid — forscha nomga o‘zgartirilib, boshqa maqsadda foydalanishga o‘tdi.

1990-yil 19-yanvar

SSSR Oliy Kengashi Prezidiumi Gorbachyov tomonidan Bokuda favqulodda holat joriy etish to‘g‘risidagi farmonni qabul qiladi. Farmonga muvofiq, favqulodda holat 20-yanvar soat 00: 00 dan boshlab ishlay boshladi.

Farmon protsedurani jiddiy buzgan holda qabul qilindi. SSSR Konstitutsiyasining 119-moddasi 14-bandiga binoan favqulodda holatni joriy etishning zaruriy sharti ushbu masalani Ittifoq Respublikasi Oliy Kengashi Prezidiumining ko‘rib chiqishi hisoblanadi. Ozarbayjon Oliy Kengashi Rayosatining raisi Elmira Kofarova 1990-yil 20-yanvarda radiodagi nutqida respublika suverenitetining qo‘pol ravishda buzilishi va Bokuda favqulodda holat e’lon qilinishi munosabati bilan qattiq norozilik bildirdi. Kofarova Ozarbayjon hukumati va ma’muriyati favqulodda holat joriy etish to‘g‘risida hech qanday qaror qabul qilmaganiga va bunday qarorga rozilik bermaganligiga ishontirdi.

Taxminan, soat 19:00 da telemarkazda noma’lum tarzda energiya bloki portlatildi, bu respublikada televizion ko‘rsatuvlarni to‘xtatdi. Keyinchalik “Krasnaya zvezda” gazetasida keltirilgan versiyaga ko‘ra, portlash “mahalliy ekstremistlar” tomonidan amalga oshirilgan. Ozarbayjon faollari rahbarlarining so‘zlariga ko‘ra, kuch blokini ichki qo‘shinlar askarlari portlatib, faollar rahbariyati tomonidan qo‘shin kiritilishi to‘g‘risida xalqqa murojaat qilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak edi.

Televizion ko‘rsatuvlarning tugatilishining bevosita natijasi shundan iboratki, Boku aholisi favqulodda holat joriy etilishi va shaharga qo‘shin kiritilishi to‘g‘risida bilmagan. Boku aholisining aksariyati favqulodda holat joriy etilishi to‘g‘risida faqat soat 05:30 da radioeshittirishdan va vertolyotlardan tarqalgan varaqalardan bilib oldi.

20-yanvar

1990-yil 19-yanvardan 20-yanvarga o‘tar kechasi, yarim tundan so‘ng darhol Sovet armiyasi bo‘linmalari Bokuga kira boshladi. Ozarbayjon tarixchilarining fikriga ko‘ra, qo‘shin kiritilishidan maqsad Xalq frontini mag‘lub etish va Ozarbayjonda Kommunistik partiyaning kuchini saqlab qolish edi.

Bokuga janubdan kirgan ko‘pgina qo‘shinlar mahalliy garnizonlardan ko‘tarilgan, shuning uchun ular shaharga boradigan yo‘l bilan jang qilishlari shart emas edi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, shimoldan olib kelingan qo‘shinlar Bokuga dushman shahri sifatida kirgan. Tanklar to‘siqlar ustidan o‘tib, yo‘lda ketayotgan mashinalarni va hatto tez yordam mashinalarini ezib tashladi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, askarlar qochayotgan odamlarga o‘q uzgan, yaradorlarni qirib tashlagan. Tinch fuqarolarni olib ketayotgan avtobusga o‘q uzildi va ko‘plab yo‘lovchilar, shu jumladan, o‘n to‘rt yoshli qizcha halok bo‘ldi.

Armiya qurol ishlatib, Aeroportovskoe shossesida, Tbilisi prospektida va shaharga olib boradigan boshqa yo‘llarda piketlarni yorib o‘tdi. Eng shiddatli janglar Salyan kazarmasi hududida bo‘lib o‘tdi. Shuningdek, Bailov hududida, “Boku” mehmonxonasi yaqinida, bir qator shahar atrofi aholi punktlarida qonli to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra hukumat binosi  kuchli o‘qqa tutilgan.

Harbiylarning maqsadi Boku porti bo‘lib, u yerda, razvedka ma’lumotlariga ko‘ra, Xalq fronti shtab-kvartirasi “Sabit Orujev” motorli kemasida joylashgan edi. Ekipaj a’zolari xalq frontini qo‘llab-quvvatlagan bir nechta neft tankerlarining portga kirishining oldini olish uchun Boku portiga kirishni to‘sib qo‘ydi.

20-yanvarga o‘tar kechasi yuz o‘ttiz kishi halok bo‘ldi va yuzlab odamlar yaralandi. Kamida yigirma bitta askar vafot etdi.

Asoratlar va xotira

1994-yil fevral oyida Ozarbayjon prokuraturasi Ozarbayjonning sobiq prezidenti Ayaz Mutalibovni hibsga olishga order berdi. Ozarbayjon Milliy Majlisining o‘sha yil 29-martdagi “1990-yil 20-yanvarda Bokuda sodir bo‘lgan fojiali voqealar to‘g‘risida” gi farmoniga binoan Gorbachyov, Vezirov (“tajovuzning bevosita tashkilotchisi va ishtirokchisi sifatida”), Mutalibov, Huseynov va Ozarbayjon SSR Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasining ikkinchi kotibi Polyanichko (“jinoyatning bevosita sheriklari sifatida”) sodir bo‘lgan voqealar uchun javobgardir va Oliy Sovet Prezidiumining sobiq raisi Elmira Kofarova va Ozarbayjon SSR Kommunistik partiyasi Boku shahar qo‘mitasining birinchi kotibi siyosiy javobgarlikni o‘z zimmalariga oladi. Ular  Sovet imperiyasining harbiy qismlarini Boku shahriga kiritish bilan bog‘liq biron-bir aniq choralarni ko‘rmagani va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlamaganligi uchun ayblandi. Biroq Kofarova va Polyanichkoga qarshi jinoiy ish ularning o‘limi sababli bekor qilindi.

2003-yil mart oyida Ozarbayjon prokuraturasining Og‘ir jinoyatlar bo‘yicha tergov boshqarmasi SSSRning sobiq prezidenti Mixail Gorbachyovga nisbatan konstitutsiyani buzganligi uchun jinoiy ish qo‘zg‘atdi.

Ozarbayjonda 20-yanvar motam kuni deb e’lon qilindi va Milliy motam kuni sifatida nishonlanadi. Shu kuni ozarbayjonliklar “Shahidlar xiyoboni” ni ziyorat qiladi, qabrlariga gul qo‘ydi. Ozarbayjonga rasmiy tashrif bilan kelgan shaxslar ham “Shahidlar xiyoboni”ga tashrif buyuradi.

“Qora yanvar” voqealarini yodga olib, “11-qizil armiya” deb nomlangan Boku metrosining bekati “20-yanvar” deb o‘zgartirildi.

Abdulaziz Akramov tayyorladi